بم
توسعهٔ شهر بم در افق ده‌ساله: از بحران تا شکوفایی
مقدمه
بم شهری کهن و پرآوازه در جنوب‌شرق ایران و استان کرمان است. این شهر با آب‌وهوایی گرم و خشک در حاشیهٔ دشت لوت، چون نگینی در دل کویر می‌درخشد. ارگ تاریخی بم – بزرگ‌ترین سازهٔ خشتی جهان – در قلب این شهر قرار دارد و یادگاری از شکوه باستانی و رونق راه ابریشم است. همچنین خرمای بم شهرت جهانی دارد و نخلستان‌های سرسبز آن در تضاد با کویر خشک پیرامون، چشم‌اندازی کم‌نظیر آفریده‌اند. با وجود پیشینهٔ پربار، بم در بامداد پنجم دی ۱۳۸۲ با زلزله‌ای سهمگین مواجه شد که جان ده‌ها هزار نفر را گرفت و بافت تاریخی و زیرساخت‌های شهری را ویران کرد. طی سال‌های پس از آن، بازسازی‌های گسترده‌ای صورت گرفته و اکنون بار دیگر زندگی در این شهر جریان دارد. اما برای آینده‌ای بهتر در افق ده‌ساله – به‌ویژه در دوران جدید پس از جمهوری اسلامی – نیازمند نگاهی تازه، برنامه‌ریزی علمی و رویکردی لیبرال در توسعهٔ همه‌جانبهٔ بم هستیم. در ادامه، چالش‌های کنونی، ظرفیت‌ها و برنامهٔ پیشنهادی برای احیا و شکوفایی بم در ده سال آینده بررسی می‌شوند.
چالش‌های کنونی بم
بم امروز علی‌رغم تلاش‌های بازسازی، همچنان با موانع و مشکلات متعددی روبه‌رو است که باید در برنامهٔ توسعه مدنظر قرار گیرند:
- ضعف زیرساختی: بسیاری از زیرساخت‌های شهری و عمرانی بم فرسوده یا ناکافی هستند. از شبکهٔ آب و برق گرفته تا راه‌ها و تأسیسات حمل‌ونقل، نیاز به نوسازی و تقویت دارند. زلزلهٔ ۱۳۸۲ بخش عمده‌ای از تاسیسات را تخریب کرد و هرچند بازسازی‌هایی انجام شده، اما کیفیت زیرساخت‌ها به سطح مطلوب نرسیده است. ضعف در شبکهٔ برق‌رسانی سبب قطعی‌های مکرر می‌شود که صنایع و سردخانه‌های خرما را با مشکل مواجه کرده است. شبکهٔ راه‌های ارتباطی نیز نیازمند بهبود و ایمنی بیشتر است تا پیوند بم با شهرهای اطراف و مسیرهای تجاری تقویت شود.
- بحران آب: کم‌آبی معضل جدی منطقهٔ بم است. این شهر در اقلیمی خشک واقع شده و سال‌های اخیر با خشکسالی‌های پیاپی مواجه بوده است. منابع آب زیرزمینی افت کرده و بسیاری از قنات‌های تاریخی که زمانی مایهٔ آبادانی بم بودند، رو به خشکی رفته‌اند. سد جدید نسا که برای تأمین آب شرب و کشاورزی احداث شده، به‌دلیل کاهش بارندگی و خشکسالی نتوانسته به‌طور کامل مشکلات را حل کند. کشاورزان با چاه‌های عمیق خشک‌شده و کاهش شدید ذخایر سد روبه‌رو هستند و حتی برخی روستاهای منطقه کاملاً بدون آب مانده‌اند. این بحران، حیات نخلستان‌ها و آیندهٔ کشاورزی بم را تهدید می‌کند و مدیریت پایدار منابع آب را به اولویتی حیاتی بدل کرده است.
- رکود کشاورزی و بازار خرما: اقتصاد سنتی بم بر پایهٔ کشاورزی – به‌ویژه تولید خرمای مرغوب مضافتی – بنا شده است. اما امروز این بخش با چالش‌های جدی دست‌وپنجه نرم می‌کند. کاهش منابع آب موجب افت تولید و کیفیت محصولات شده و بسیاری از نخل‌های کهنسال تشنه مانده‌اند. همچنین آفت‌هایی نظیر زنجرک خرما و سوسک سرخرطومی به جان نخلستان‌ها افتاده و خساراتی افزوده‌اند. از سوی دیگر، کشاورزان با مشکلات بازار مواجه‌اند: قیمت‌گذاری نامناسب، نوسان‌های بازار و موانع صادراتی موجب شده سود واقعی به تولیدکننده نرسد. کمبود صنایع تبدیلی و بسته‌بندی مدرن در منطقه باعث می‌شود بخش عمده خرما به‌صورت فله و خام فروخته شود و از ارزش‌افزودهٔ آن کاسته گردد. حتی زیرساخت‌های نگهداری محصول مانند سردخانه‌ها نیز به دلیل قطعی برق و فرسودگی، کارآیی کامل ندارند. این عوامل دست به دست هم داده و رکودی در بخش کشاورزی و بازار خرمای بم ایجاد کرده که انگیزهٔ کشاورزان را کاهش داده است.
- مهاجرت و کاهش سرمایه‌گذاری: در دو دههٔ گذشته، بم با روند مهاجرفرستی و افت سرمایه‌گذاری روبه‌رو بوده است. پس از زلزلهٔ سهمگین، جمعیت شهر کاهش یافت و بسیاری از خانواده‌ها به شهرهای دیگر کوچ کردند. هرچند بخشی از جمعیت بازگشته، اما رشد اقتصادی محدود و کمبود فرصت‌های شغلی پایدار موجب مهاجرت مستمر جوانان به کلان‌شهرها شده است. این مهاجرت نخبگان و نیروی کار ماهر نه‌تنها بافت جمعیتی را تحت‌تأثیر قرار داده، بلکه سرمایه‌های انسانی و مالی را نیز از منطقه خارج کرده است. از سوی دیگر، سرمایه‌گذاران خصوصی به‌دلیل دوری بم از مراکز صنعتی، مشکلات زیرساختی و عدم اطمینان به بازدهی، تمایل کمی به سرمایه‌گذاری در این شهر داشته‌اند. نتیجهٔ این روند، کاهش رونق کسب‌وکارهای محلی و پروژه‌های توسعه‌ای است که خود عامل دلسردی بیشتر ساکنان شده و نوعی دور باطل توسعه‌نیافتگی را رقم زده است.
- ضعف در گردشگری پایدار: با وجود پتانسیل بالای تاریخی و طبیعی، گردشگری در بم هنوز شکوفا نشده است. ارگ بم به‌عنوان میراث جهانی یونسکو، گنجینه‌ای است که می‌تواند گردشگران داخلی و خارجی بسیاری را جذب کند؛ اما محدودیت‌های زیرساختی و کم‌توجهی به بازاریابی، مانع بهره‌برداری کامل از این ظرفیت شده‌اند. پس از زلزله، سال‌ها ارگ بم در فهرست بناهای در خطر بود و بازدید عموم از آن محدود شد. اکنون با بازسازی حدود ۹۰٪ ارگ، فرصت تازه‌ای برای رونق گردشگری پدید آمده است. با این حال، کمبود امکانات گردشگری مدرن در شهر (هتل‌ها، اقامتگاه‌های بوم‌گردی، رستوران‌ها و راهنمایان آموزش‌دیده)، ماندگاری مسافران را کاهش می‌دهد. برنامهٔ جامع و پایداری برای مدیریت گردشگری – که هم حفاظت از میراث را تضمین کند و هم منافع جامعهٔ محلی را – وجود ندارد. گردشگری فعلی بیشتر فصلی و گذرا است و نتوانسته به منبع درآمد پایدار برای مردم تبدیل شود. این ضعف در بهره‌گیری از گردشگری پایدار یکی از چالش‌های مهم بم به‌شمار می‌رود.
ظرفیت‌ها و مزیت‌های بم
در کنار چالش‌ها، بم دارای توانمندی‌ها و مزیت‌های ارزشمندی است که می‌تواند پایهٔ تحول و توسعهٔ آینده باشد. شناسایی و تقویت این ظرفیت‌ها، کلید برنامه‌ریزی موفق برای افق ده‌ساله خواهد بود:
- ارگ بم و جاذبه‌های تاریخی فرهنگی: ارگ باشکوه بم که قدمتش به بیش از دو هزار سال می‌رسد، مهم‌ترین نماد هویت تاریخی این شهر است. این بنای خشتی عظیم که زمانی یک شهر کامل بوده، به‌همراه منظر فرهنگی پیرامونش در یونسکو ثبت جهانی شده و آوازه‌ای بین‌المللی دارد. وجود چنین میراث یگانه‌ای، مزیتی کم‌نظیر برای جذب گردشگران فرهنگی از سراسر جهان است. علاوه بر ارگ، مناطق باستانی و بناهای تاریخی دیگری نیز در حوزهٔ بم و اطراف آن وجود دارند (مانند کاروانسراهای کهن، قنات‌های ثبت‌شده، باغ‌ها و عمارت‌های قدیمی) که در صورت مرمت و معرفی، می‌توانند شبکه‌ای از مقاصد گردشگری مکمل را شکل دهند. فرهنگ غنی و آداب‌ورسوم بمی، صنایع دستی مرتبط با نخل (حصیربافی، محصولات خرما) و موسیقی محلی نیز ظرفیت توسعهٔ گردشگری فرهنگی و تجربه‌گرا را دوچندان می‌کند.
- خرمای بم و محصولات کشاورزی منحصر‌به‌فرد: نام بم با خرما گره خورده است. خرمای مضافتی بم به‌عنوان یک محصول ممتاز، در بازارهای داخلی و خارجی طرفداران بسیار دارد و از شهرتی جهانی برخوردار است. شرایط اقلیمی خاص منطقه – تابستان‌های سوزان و زمستان‌های ملایم – محیطی مناسب برای پرورش نخل خرما و سایر محصولات گرمسیری فراهم آورده است. علاوه بر خرما، مرکبات باکیفیت (نظیر پرتقال و نارنگی) نیز در برخی نواحی باغی بم تولید می‌شود. حنا و گیاهان دارویی محلی، سوغات و شیرینی‌های سنتی (مانند کماچ سهن، کلمپه و قاووت) از دیگر محصولات و تولیدات بومی هستند که می‌توانند بازار وسیع‌تری پیدا کنند. این تنوع محصولات کشاورزی و غذایی، ظرفیت ارزشمندی برای درآمدزایی، صادرات و ایجاد صنایع تبدیلی مرتبط فراهم می‌آورد. اگر زنجیرهٔ تولید تا بسته‌بندی و بازاریابی بهبود یابد، برند خرمای بم و دیگر فرآورده‌های آن می‌تواند سهم بیشتری از بازارهای منطقه‌ای و جهانی کسب کند.
- موقعیت راهبردی و اتصال به مسیرهای تجاری: بم به لحاظ جغرافیایی در نقطه‌ای استراتژیک واقع شده است. این شهر در مسیر اتصال استان کرمان به استان سیستان‌وبلوچستان و دروازهٔ شرق ایران قرار دارد. جادهٔ ترانزیتی کرمان–بم–زاهدان که تا مرز پاکستان و بندر آزاد چابهار امتداد می‌یابد، از نزدیکی بم می‌گذرد و موقعیت آن را به‌عنوان یک چهارراه ارتباطی تقویت می‌کند. با توسعهٔ بندر چابهار در ساحل اقیانوس هند، نقش بم به‌عنوان حلقه‌ای از کریدور ترانزیتی جنوب به آسیای میانه پررنگ‌تر خواهد شد. همچنین خط راه‌آهن سراسری در محدودهٔ شرق استان (مسیر بافق–زاهدان) از نزدیکی بم عبور کرده که می‌توان از این ظرفیت برای ایجاد ایستگاه و بارانداز استفاده بهینه کرد. وجود منطقهٔ ویژه اقتصادی ارگ جدید در ۱۲ کیلومتری شهر بم – که تاکنون میزبان صنایع خودروسازی و مونتاژ بوده – نشان از امکان پیوند صنعتی این منطقه با چرخهٔ اقتصاد ملی و جهانی دارد. این موقعیت راهبردی جغرافیایی، فرصتی طلایی برای تبدیل بم به هاب تجاری و لجستیکی شرق کرمان است؛ به‌نحوی که کالاهای عبوری، گردشگران و سرمایه‌گذاران به‌راحتی در این شهر توقف و فعالیت کنند.
- پتانسیل انرژی خورشیدی و منابع طبیعی: منطقهٔ بم با برخورداری از آفتاب درخشان در اغلب روزهای سال، ظرفیت بالایی برای بهره‌گیری از انرژی خورشیدی دارد. شدت تابش خورشید در دشت‌های وسیع اطراف بم از بالاترین مقادیر در کشور است و این فرصت را می‌دهد که در آینده مزارع خورشیدی و نیروگاه‌های پاک در این حوالی ایجاد شود. هرچند در برنامهٔ فعلی تأکید اصلی بر دیگر حوزه‌هاست، اما نمی‌توان این مزیت طبیعی را نادیده گرفت. استفاده از انرژی خورشیدی در تأمین برق شهر و صنایع می‌تواند به‌عنوان بخشی از رویکرد توسعهٔ پایدار مطرح باشد. افزون بر خورشید، اقلیم گرم و خشک بم امکان توسعهٔ معماری سازگار با محیط (نظیر بادگیرها و تکنیک‌های سنتی تهویه) و نیز بهره‌گیری از مصالح بومی (خشت و گل) در ساخت‌وساز پایدار را فراهم می‌کند. این منطقه همچنین به سبب وسعت زمین‌های بایر پیرامونی، فضا برای توسعهٔ شهری، کشاورزی مدرن و پروژه‌های صنعتی جدید دارد بدون آنکه دچار محدودیت زمین شود. مجموع این منابع طبیعی و جغرافیایی، پشتوانه‌ای برای برنامه‌های آتی به‌شمار می‌روند.
برنامهٔ ده‌سالهٔ توسعهٔ بم با رویکرد لیبرال و علمی
برای آنکه بم در افق ده سال آینده از شهری با مشکلات متعدد به شهری پویا و شکوفا بدل گردد، نیازمند اجرای برنامه‌ای جامع با محوریت آزادسازی ظرفیت‌های بخش خصوصی و مدیریت علمی هستیم. در این برنامه باید دولت محلی و ملی تسهیل‌گر باشند و میدان را برای کارآفرینی، سرمایه‌گذاری و نوآوری باز کنند. برنامهٔ پیشنهادی زیر، شش عرصهٔ کلیدی را دربر می‌گیرد:
- احیای کامل ارگ بم و توسعهٔ گردشگری فرهنگی: نخستین گام، تکمیل مرمت ارگ تاریخی بم و تبدیل آن به موتور محرک گردشگری است. طی دههٔ آینده باید ۱۰۰٪ بازسازی ارگ به پایان برسد و این بنای شکوهمند با تمام جزئیات معماری‌اش احیا شود. همزمان لازم است زیرساخت‌های گردشگری پیرامون ارگ ارتقا یابد: ایجاد یک موزهٔ تخصصی بم برای نمایش گنجینه‌های تاریخی و روایت زلزله و بازسازی ارگ، راه‌اندازی مراکز فرهنگی و هنری در بافت قدیم شهر، بهسازی معابر دسترسی و نورپردازی حرفه‌ای ارگ و منظرهٔ آن در شب. آموزش و به‌کارگیری راهنمایان محلی مسلط به چند زبان می‌تواند تجربهٔ بازدید را برای گردشگران پربارتر کند. همچنین برگزاری رویدادهای فرهنگی و جشنواره‌های سالانه (مثلاً جشنواره موسیقی و هنرهای سنتی در ارگ، جشن خرما و محصولات بومی) به شناساندن هر چه بیشتر بم کمک خواهد کرد. باید با تبلیغات هدفمند در رسانه‌های ملی و بین‌المللی، تصویر جدیدی از بم به‌عنوان مقصد گردشگری ایمن و جذاب پس از سال‌ها بازسازی ارائه شود. در این راستا، سرمایه‌گذاری بخش خصوصی برای ساخت هتل‌های بوتیک و اقامتگاه‌های بوم‌گردی تشویق خواهد شد؛ خصوصاً احیای خانه‌باغ‌های سنتی بم به‌عنوان مهمان‌سرا، که هم به اقتصاد خانواده‌های بمی کمک می‌کند و هم اصالت تجربهٔ گردشگر را غنی‌تر می‌سازد. هدف آن است که تا پایان ده‌سال، شمار گردشگران داخلی و خارجی چند برابر شود و گردشگری فرهنگی به ستون اصلی اقتصاد شهر تبدیل گردد.
- اصلاح ساختار کشاورزی با تمرکز بر بهره‌وری آب و صنایع تبدیلی: بخش کشاورزی بم نیازمند دگرگونی اساسی برای سازگاری با منابع آبی محدود و ارتقای ارزش‌افزوده است. در برنامهٔ ده‌ساله، آبیاری سنتی غرقابی در نخلستان‌ها جای خود را به آبیاری نوین قطره‌ای و تحت فشار خواهد داد تا مصرف آب به حداقل و بهره‌وری به حداکثر برسد. طرحی جامع برای مدیریت باغ‌ها اجرا می‌شود که بر اساس آن، هر نخل‌دار دانش استفاده از روش‌های بهینهٔ آبیاری، هرس علمی و مقابله با آفات را فرامی‌گیرد. توسعهٔ کشت‌های گلخانه‌ای برای برخی محصولات باغی و سبزیجات خارج از فصل نیز در دستور کار است تا وابستگی معیشتی صرف به خرما کاهش یابد. مهم‌تر از همه، ایجاد شهرک صنایع تبدیلی و غذایی در جوار منطقهٔ ویژهٔ اقتصادی ارگ جدید، اولویت خواهد داشت. در این شهرک، کارگاه‌ها و کارخانجاتی برای فرآوری خرما تأسیس می‌شود: تولید محصولاتی نظیر شیره و شربت خرما، انواع شکلات و شیرینی بر پایهٔ خرما، بسته‌بندی مدرن و خلأ بسته (وکیوم) خرمای تازه برای افزایش ماندگاری، تولید خوراک دام از ضایعات نخل و غیره. صنایع تبدیلی دیگر محصولات گرمسیری (مرکبات، ترشیجات، عصاره‌های گیاهی و حنا) نیز به‌موازات آن شکل می‌گیرد. این صنایع با رویکرد صادرات‌محور ایجاد می‌شوند و از ابتدا استانداردهای جهانی کیفیت و بسته‌بندی را رعایت خواهند کرد. پشتیبانی فنی و مالی از سوی دولت (مثلاً وام کم‌بهره به احداث صنایع و یارانهٔ تسهیلات آبیاری) در نظر گرفته شده، اما مدیریت عمده با بخش خصوصی است تا کارایی و سودآوری تضمین شود. انتظار می‌رود طی این ده سال، با این اصلاحات، کشاورزی بم از رکود خارج شود: تولید خرما پایدار و پربازده گردد، محصولات متنوع و فرآوری‌شدهٔ خرما با برند بم به بازارهای جهانی راه یابد، درآمد کشاورزان بهبود یابد و بخش کشاورزی به صنعتی رقابتی و دانش‌بنیان بدل شود.
- تقویت سیستم آبرسانی و مدیریت پایدار منابع آب: هیچ توسعه‌ای در بم بدون حل بحران آب دوام نخواهد داشت. بنابراین یکی از ارکان برنامه، طرح جامع آبرسانی است. در این طرح، ابتدا تکمیل و بهینه‌سازی سد نسا و شبکهٔ انتقال آب آن انجام می‌شود تا حداکثر بهره‌برداری از این منبع موجود صورت گیرد. لایروبی مخزن سد، احداث حوضچه‌های تغذیه مصنوعی برای هدایت سیلاب‌های فصلی به سفره‌های زیرزمینی و نصب سیستم‌های پایش حجم مخزن از جمله اقدامات فوری خواهد بود. دوم، احیای قنات‌های تاریخی در دستور کار قرار می‌گیرد؛ قنات‌هایی که قرن‌ها آب پایدار برای بم تأمین کرده بودند، با کمک کارشناسان میراث فرهنگی و مهندسان آب بازسازی و لایروبی می‌شوند. این کار علاوه بر افزایش منابع آب کشاورزی، یک جاذبهٔ گردشگری هم محسوب می‌شود (گردشگری قنات). سوم، حفر چاه‌های عمیق اضطراری در نقاط مطالعه‌شده انجام می‌شود تا در دوره‌های بحرانی، آب شرب و ضروری تأمین گردد؛ البته بهره‌برداری از این چاه‌ها تحت کنترل و محدود خواهد بود تا به سفره‌های آب آسیب نرسد. چهارم، شهرداری و ادارهٔ آب با سرمایه‌گذاری مشترک، یک تصفیه‌خانهٔ مدرن فاضلاب احداث می‌کنند تا آب مصرفی شهر پس از تصفیه برای آبیاری فضای سبز شهری و بخش کشاورزی قابل استفاده شود (سیستم بازچرخانی آب). پنجم، اجرای طرح کاهش هدررفت آب در شبکه توزیع شهری انجام می‌شود؛ با نوسازی لوله‌ها و نصب کنتورهای هوشمند، جلوی نشت و اتلاف آب در شهر گرفته خواهد شد. ششم، آموزش و فرهنگ‌سازی عمومی برای مصرف بهینهٔ آب در بخش‌های کشاورزی و خانگی انجام می‌شود؛ از ترویج کشت کم‌آب‌بر گرفته تا آگاه‌سازی شهروندان دربارهٔ صرفه‌جویی. در مجموع، با این گام‌ها، هدف آن است که ظرف ده سال منابع آب بم تثبیت و حتی افزایش یابد. امنیت آب شرب شهروندان تضمین شود، نیاز کشاورزی به شکل پایدار تأمین گردد و بم الگویی از مدیریت آب در مناطق خشک کشور شود.
- جذب بخش خصوصی برای توسعهٔ زیرساخت‌ها، گردشگری و صنایع: تغییر رویکرد از دولت‌محوری به بازارمحوری در اقتصاد شهر، از اصول این برنامه است. بم باید به محیطی جذاب برای سرمایه‌گذاران خصوصی تبدیل شود. برای این منظور، ابتدا مشوق‌های سرمایه‌گذاری طراحی شده است: معافیت‌های مالیاتی ۵ تا ۱۰ ساله برای شرکت‌هایی که در حوزه‌های اولویت‌دار (گردشگری، صنایع تبدیلی، انرژی پاک، مسکن‌سازی) سرمایه‌گذاری کنند؛ واگذاری زمین ارزان‌قیمت یا حتی رایگان در شهرک‌های صنعتی و مناطق گردشگری به پروژه‌های بزرگ؛ تسهیل فرآیند صدور مجوز کسب‌وکار با راه‌اندازی پنجره واحد سرمایه‌گذاری در فرمانداری بم، که امور اداری را تسریع می‌کند. همچنین ایجاد یک صندوق توسعهٔ بم با مشارکت دولت و سرمایه‌گذاران بومی و همچنین ایرانیان مقیم خارج در نظر است تا منابع مالی پروژه‌های زیربنایی تأمین شود. این صندوق می‌تواند در ساخت زیرساخت‌های کلیدی مانند نیروگاه خورشیدی کوچک، بهسازی فرودگاه بم و توسعهٔ راه‌ها مشارکت کند و سپس از محل بهره‌برداری، سود کسب نماید. در بخش گردشگری، علاوه بر سرمایه‌گذاری در اقامتگاه‌ها، شرکت‌های تورگردان خصوصی تشویق می‌شوند تا با طراحی پکیج‌های سفر به بم (شامل بازدید ارگ، نخلستان‌گردی، کویرنوردی و اقامت بوم‌گردی)، بازار گردشگران ماجراجو و فرهنگی را هدف بگیرند. در صنایع، تمرکز بر صنایع کوچک و متوسط است که با سرمایهٔ کمتر هم قابل راه‌اندازی‌اند اما اشتغال محلی ایجاد می‌کنند – مثل کارگاه‌های بسته‌بندی، تولید صنایع‌دستی، کارخانه‌های تولید مواد غذایی خرماپایه، و حتی مونتاژ قطعات خودرو یا لوازم خانگی در منطقه ویژه اقتصادی. با تسهیل واردات ماشین‌آلات و مواد اولیه از طریق بندر چابهار و ارائه وام‌های کم‌بهره، هزینهٔ آغازین این صنایع کاهش می‌یابد. نقش دولت در این بخش، تنظیم‌گر و حمایت‌گر خواهد بود نه مجری: یعنی وضع قوانین شفاف و تثبیت مالکیت، تأمین امنیت سرمایه‌گذاری، حل اختلافات احتمالی و حمایت حقوقی از کارآفرینان. به این ترتیب، انتظار می‌رود تا پایان دهه، ده‌ها کسب‌وکار جدید در بم شکل گرفته باشد، نرخ بیکاری به‌شدت کاهش یابد و چرخ توسعه با نیروی بخش خصوصی به حرکت درآید.
- گسترش خدمات شهری، آموزش و بهداشت و تشویق مهاجرت معکوس: توسعهٔ کالبدی و اقتصادی بدون کیفیت زندگی شهروندان معنایی ندارد. برنامهٔ ده‌ساله توجه ویژه‌ای به ارتقای خدمات عمومی و رفاه اجتماعی در بم دارد. در حوزهٔ آموزش، احداث و تجهیز مدارس جدید در محلات بازسازی‌شده، به‌ویژه مدارسی با رویکردهای نوین (مدارس هوشمند، هنرستان‌های فنی برای تربیت نیروی ماهر متناسب با نیازهای جدید کشاورزی و گردشگری) در اولویت است. همچنین ایجاد یک دانشکده یا پردیس دانشگاهی در بم مورد نظر است – مثلاً پردیس کشاورزی و گردشگری وابسته به دانشگاه کرمان – تا جوانان بمی برای تحصیلات عالی مجبور به مهاجرت نشوند و حتی دانشجویانی از بیرون به شهر جذب شوند. در زمینهٔ بهداشت و درمان، بیمارستان بم که پس از زلزله بازسازی شد باید توسعه یابد و مجهز به بخش‌های تخصصی شود. جذب پزشکان متخصص با ارائه تسهیلات (مسکن سازمانی، پرداختی بیشتر برای مناطق کمترتوسعه‌یافته) دنبال خواهد شد تا نیاز درمانی شهر در داخل تامین شود. ایجاد چند درمانگاه شبانه‌روزی در نقاط مختلف شهر و ارتقای شبکه بهداشت روستایی شهرستان نیز پیش‌بینی شده است. در بخش خدمات شهری، گسترش شبکه حمل‌ونقل عمومی (مثلاً راه‌اندازی خطوط مینی‌بوس برقی یا اتوبوس بین بم و ارگ جدید)، احداث مراکز تفریحی و فرهنگی (سینما، کتابخانه عمومی مدرن، پارک‌های محله‌ای و زمین‌های ورزش)، بهبود مدیریت پسماند و فضای سبز شهری در برنامه وجود دارد. همهٔ این اقدامات با هدف افزایش زیست‌پذیری شهر صورت می‌گیرد تا بم نه‌تنها برای ساکنان فعلی، بلکه برای مهاجران بازگشتی و تازه‌وارد جذاب باشد. سیاست مهاجرت معکوس بدین منظور طراحی شده است: مشوق‌هایی ارائه می‌شود تا افرادی که اصالتاً بمی هستند و به شهرهای دیگر رفته‌اند، یا حتی سایر هم‌وطنانی که به‌دنبال فرصت و زندگی آرام‌تر هستند، به بم نقل مکان کنند. از جمله این مشوق‌ها می‌توان به وام بلاعوض ساخت مسکن در بم برای خانواده‌های بازگشتی، تخفیف‌های مالیاتی برای کسب‌وکارهایی که توسط مهاجران معکوس راه‌اندازی شود، واگذاری زمین کشاورزی و باغ خرما به جوانانی که قصد سکونت و کار در بم دارند، و اولویت استخدام بومیان بازگشته در ادارات شهر اشاره کرد. ظرف ده سال، با بهبود چشمگیر خدمات و اجرای این مشوق‌ها، انتظار می‌رود جمعیت بم رشد قابل توجهی یابد و نیروی انسانی تازه‌نفس به جریان توسعه شهری تزریق شود.
- ایجاد قطب توسعهٔ پایدار در شرق کرمان: برآیند تمام برنامه‌های فوق باید این باشد که بم تا سالیان آینده نه‌تنها خود شهری آباد و متنوع باشد، بلکه مرکزیت توسعه در شرق استان کرمان را نیز به دست گیرد. به این منظور، هماهنگی نزدیکی بین برنامهٔ توسعهٔ بم و طرح‌های استان و ملی برقرار خواهد شد. بم می‌تواند پایلوت اجرای پروژه‌های توسعهٔ پایدار باشد؛ برای مثال طرح‌های انرژی خورشیدی، مدیریت بحران زلزله، کشاورزی هوشمند در این منطقه آزموده و الگو شوند و سپس به سایر نقاط کشور تعمیم یابند. تأسیس یک شورای توسعهٔ شرق کرمان با محوریت بم، متشکل از مدیران شهرستان‌های مجاور (نرماشیر، فهرج، ریگان) و نمایندگان بخش خصوصی و دانشگاهی، پیش‌بینی شده تا طرح‌های منطقه‌ای را یکپارچه پیش ببرند. این شورا می‌تواند در ایجاد یک زون اقتصادی شرق کرمان نقش‌آفرینی کند؛ بدین معنا که مزیت‌های مناطق مختلف هم‌افزا شوند (مثلاً بم با گردشگری و صنایع خرما، ریگان با محصولات جالیزی، فهرج با مرز تجاری خود). ارتقای جایگاه اداری بم به مرکزیت بیشتر (شاید در قالب فرمانداری ویژه) نیز می‌تواند اختیارات و بودجه‌های لازم را برای تحقق نقش قطبی آن فراهم آورد. چشم‌انداز نهایی این است که بم در پایان دهه، نگین درخشان توسعه در حاشیهٔ کویر باشد و هر کس از پیشرفت شرق کرمان سخن گوید، نام بم به‌عنوان موتور محرک بر سر زبان‌ها باشد.
چشم‌انداز ده‌ساله: شهری احیاشده و آینده‌دار
با اجرای دقیق و گام‌به‌گام برنامه‌های یادشده، بمِ ده سال بعد سیمایی کاملاً متفاوت و الهام‌بخش خواهد داشت. ارگ تاریخی بم که روزگاری در خاک و خاکستر فرو رفته بود، اکنون به‌طور کامل سربرافراشته و به همراه بافت پیرامونی، روح تازه‌ای به کالبد شهر دمیده است. گردشگرانی از ملیت‌های گوناگون در کوچه‌پس‌کوچه‌های بافت قدیم و بازار سنتی بم قدم می‌زنند و صدای راهنمایان گردشگری به زبان‌های مختلف به گوش می‌رسد. هتل‌های کوچک و اقامتگاه‌های بوم‌گردی مملو از مسافر است و صنایع‌دستی و سوغات بومی رونق گرفته‌اند. در حومهٔ شهر، نخلستان‌های احیاشده را می‌بینیم که با سامانه‌های آبیاری قطره‌ای سیراب شده‌اند و خوشه‌های خرما در آفتاب می‌درخشند. کشاورزان بم دیگر نگران بی‌آبی نیستند؛ قنوات جاری‌اند، سدها پُرند و هر قطره آب بهینه مصرف می‌شود. شهرک صنایع خرما با دودکش‌های کوتاه و تجهیزات مدرن، مشغول فرآوری و بسته‌بندی محصولات است؛ کارگران بومی در این کارخانه‌ها مشغول به کارند و تولیدات آن به بازارهای جهانی ارسال می‌شود.
در خیابان‌های بم، جنب‌وجوش زندگی جریان دارد. خانواده‌هایی را می‌بینیم که پس از سال‌ها غربت به زادگاهشان بازگشته‌اند و در خانه‌های نوساز ساکن شده‌اند. مدارس و دانشگاه بم پر از جوانانی است که امید به آینده دارند و مهارت‌های نو می‌آموزند. بیمارستان شهر مجهز و پاسخ‌گوی نیاز مردم است. شب‌های بم، نور ارگ که بر آسمان کویر می‌تابد یادآور گذشتهٔ پرافتخار و روزهای روشن آینده است. اقتصاد شهر دیگر تک‌محصولی نیست؛ ترکیبی متوازن از گردشگری، کشاورزی پیشرفته، صنایع سبک و خدمات، اقتصاد متنوع و تاب‌آوری را شکل داده است. مدیریت شهری نیز علمی و مشارکتی شده؛ مردم بم در تصمیم‌گیری‌های محلی سهم دارند و بخش خصوصی و نهادهای مدنی در کنار هم برای پیشرفت شهر تلاش می‌کنند.
در چشم‌انداز ده‌ساله، بم شهری زیست‌پذیر، هوشمند و پایدار است که گذشتهٔ پرافتخار خود را به سرمایه‌ای برای ساختن آینده بدل کرده. این شهر احیاشده، دیگر تنها خاطره‌ای از مصیبت زلزله را یدک نمی‌کشد، بلکه به نماد امید و اراده تبدیل شده است. نسل جدید سرمایه‌گذاران و ساکنان، بم را خانهٔ آرزوهای خود می‌بینند؛ شهری که در آن تاریخ و مدرنیته دست در دست هم داده و زندگی با کیفیت و شادابی جریان دارد. بم ۱۳۸۲ ویران شد، اما بم ده سال پس از جمهوری اسلامی شهری است آباد که از دل ویرانی ققنوس‌وار سر برآورده و نویدبخش آینده‌ای درخشان برای شرق کرمان و ایران است.