بوکان

طرح ده‌ساله توسعهٔ شهر بوکان در دوران پسا-جمهوری اسلامی

مقدمه

شهر بوکان یکی از شهرهای مهم شمال‌غرب ایران و بزرگ‌ترین شهر جنوب استان آذربایجان غربی است. این شهر با حدود ۲۰۰ هزار نفر جمعیت شهری (بر اساس سرشماری ۱۳۹۵) در کنار رودخانهٔ سیمینه‌رود و میان کوه‌های نالشکینه و برده‌زرد واقع شده است. بوکان که از نظر تاریخی شهری نسبتاً جوان محسوب می‌شود، در دوران قاجار بنیان‌گذاری شده و طی چند دههٔ گذشته با رشد سریع جمعیتی و مهاجرپذیری قابل توجه، به یکی از مراکز شهری تاثیرگذار منطقه تبدیل شده است. موقعیت جغرافیایی بوکان در میانهٔ سه استان آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و کردستان به آن اهمیت ارتباطی ویژه‌ای بخشیده و این شهر را به چهارراه ارتباطی شمال و جنوب‌غرب کشور بدل کرده است. همچنین نزدیکی به مرز عراق (اقلیم کردستان) و امنیت نسبی راه‌ها، ظرفیت بالقوه‌ای برای تبدیل بوکان به مرکز تجارت منطقه‌ای فراهم آورده است.

بوکان از لحاظ فرهنگی دارای میراث غنی و جلوه‌های متنوعی است. صنایع دستی همچون فرش دستباف بوکان شهرت جهانی دارند و بخش عمدهٔ تولیدات فرش منطقه به خارج از کشور صادر می‌شود. آداب و رسوم محلی، جشن‌ها و موسیقی بومی (از جمله موسیقی کردی که با نام هنرمندانی چون حسن زیرک پیوند خورده) نشان‌دهندهٔ ریشه‌های تاریخی و فرهنگی عمیق این دیار است. با این وجود، علی‌رغم ظرفیت‌های قابل توجه، بوکان در دهه‌های اخیر با چالش‌های متعددی در زمینه‌های اقتصادی، زیست‌محیطی، اجتماعی و گردشگری مواجه بوده است. در دهه‌های اخیر روند توسعهٔ شهر به‌کندی پیش رفته و بسیاری از ظرفیت‌های آن بلااستفاده مانده است. اکنون در آستانهٔ دوران پس از جمهوری اسلامی و چشم‌انداز مدیریت نوین، فرصتی تاریخی برای بازسازی و توسعهٔ پایدار بوکان فراهم شده است تا این شهر بر اساس اصول نوین مدیریتی و مشارکت مردم، به شکوفایی برسد.

چالش‌ها و ظرفیت‌های بوکان

حوزهٔ اقتصادی

از نظر اقتصادی، بوکان با چالش‌های جدی مواجه است. نرخ بیکاری به ویژه در میان جوانان بالاست و فرصت‌های شغلی کافی در بخش صنعت و خدمات وجود ندارد. نبود صنایع بزرگ و وابستگی اقتصاد محلی به کشاورزی سنتی و بخش دولتی باعث شده بسیاری از سرمایه‌های انسانی شهر به دیگر مناطق مهاجرت کنند. همچنین روند سرمایه‌گذاری در تولید ضعیف بوده و بخشی از سرمایه‌داران محلی ترجیح داده‌اند سرمایهٔ خود را به جای ایجاد کسب‌وکارهای مولد، در حوزه‌هایی چون مسکن و واسطه‌گری صرف کنند. این امر به رکود صنعتی و کمبود کارگاه‌ها و کارخانه‌های فعال انجامیده است. در مقابل، بوکان ظرفیت‌های اقتصادی ارزشمندی دارد: موقعیت راهبردی شهر در شاهراه ارتباطی منطقه امکان رونق تجارت و ترانزیت کالا را فراهم می‌کند. وجود شهرک صنعتی بوکان با ده‌ها واحد تولیدی (در زمینه‌های مصالح ساختمانی، ماشین‌سازی، پلاستیک و غیره) پایهٔ صنعتی اولیه‌ای ایجاد کرده است که می‌توان آن را گسترش داد. همچنین نیروی کار تحصیل‌کرده و جوان شهر سرمایهٔ انسانی مهمی است که در صورت ایجاد بستر مناسب، می‌تواند موتور کارآفرینی و توسعهٔ کسب‌وکارهای جدید باشد. وجود محصولات کشاورزی و دامی در منطقه نیز امکان ایجاد صنایع تبدیلی و تکمیلی را برای ارزش‌افزودهٔ بیشتر فراهم می‌کند.

حوزهٔ زیست‌محیطی

بوکان و مناطق پیرامون آن با مسائل مهم زیست‌محیطی روبرو هستند. مهم‌ترین چالش، بحران آب و کم‌آبی است. با وجود اینکه سد بزرگ شهید کاظمی (سد بوکان) در این شهرستان واقع شده و از منابع آب منطقه به‌شمار می‌رود، بخش‌هایی از شهر و روستاهای اطراف با کمبود آب شرب و کشاورزی مواجه‌اند. بهره‌برداری نامتوازن از منابع آبی – نظیر انتقال حجم بزرگی از آب سد بوکان به شهرها و اراضی دیگر استان‌ها – فشار زیادی بر منابع محلی وارد کرده است. از سوی دیگر، تغییرات اقلیمی و دوره‌های خشکسالی نیز خطر کاهش سفره‌های آب زیرزمینی و منابع سطحی را افزایش داده است. چالش زیست‌محیطی مهم بعدی، پدیدهٔ گرد و غبار و طوفان‌های شن است که از مناطق بیابانی کشورهای همجوار نشأت گرفته و هوای بوکان را در فصول گرم سال آلوده می‌کند. این ریزگردها باعث کاهش کیفیت هوا و بروز مشکلات تنفسی برای شهروندان می‌شوند. علاوه بر این، گسترش بی‌رویهٔ شهر در دهه‌های اخیر به قیمت تخریب اراضی کشاورزی و مناطق طبیعی تمام شده و الگوی توسعهٔ شهری ناپایداری را رقم زده است. با این حال، بوکان ظرفیت‌های طبیعی مهمی برای توسعهٔ پایدار دارد. وجود رودخانهٔ سیمینه‌رود و دشت‌های حاصلخیز اطراف، پتانسیل احیای کشاورزی مدرن و بهینه را به‌دست می‌دهد. در ارتفاعات و کوه‌های اطراف امکان توسعهٔ فضای سبز و کمربندهای جنگلی برای مقابله با ریزگردها و ایجاد تفرجگاه‌های طبیعی وجود دارد. دریاچهٔ سد بوکان نیز می‌تواند به‌عنوان منبعی برای تأمین آب پایدار و همچنین محلی برای گردشگری طبیعت (ورزش‌های آبی، ماهیگیری و ...) مورد استفادهٔ بهینه قرار گیرد.

حوزهٔ اجتماعی

رشد شتابان جمعیت و موج‌های مهاجرتی به بوکان، معضلات اجتماعی خاصی را پدید آورده است. در دهه‌های گذشته، جنگ و شرایط دشوار زندگی در مناطق روستایی باعث شد موج مهاجرت از روستاها به بوکان شدت گیرد. این مهاجرت بی‌رویه، در شرایطی که زیرساخت‌های شهری متناسب با آن توسعه نیافتند، به حاشیه‌نشینی و شکل‌گیری محلات کم‌بهره از خدمات انجامیده است. فشار بر خدمات شهری مانند تأمین آب، برق، آموزش و بهداشت افزایش یافته و کیفیت خدمات عمومی را تحت تأثیر قرار داده است. نرخ بالای بیکاری و کمبود امکانات تفریحی و فرهنگی به آسیب‌های اجتماعی نظیر اعتیاد، طلاق و جرم و جنایت نیز دامن زده است. علاوه بر این، ساختار متمرکز و دولتی مدیریت در گذشته، مشارکت مردم در تصمیم‌گیری‌های محلی را محدود کرده و به سوءمدیریت و ناکارآمدی منجر شده است. اما جامعهٔ بوکان از جنبه‌های مثبتی نیز برخوردار است که می‌تواند مبنای بهبود وضعیت اجتماعی باشد. مردم بوکان به فرهنگ کار و تلاش شهرت دارند و سرمایهٔ اجتماعی ارزشمندی در قالب حس همکاری و همیاری جمعی وجود دارد. سطح باسوادی بالا (بوکان یکی از باسوادترین شهرهای منطقه است) نشان‌دهندهٔ پتانسیل نیروی انسانی آگاه برای مشارکت در توسعه است. حضور پررنگ جوانان تحصیل‌کرده و نخبگان علمی، ظرفیتی برای ایجاد حرکت‌های مردمی، سازمان‌های غیر‌دولتی محلی و طرح‌های ابتکاری در حوزهٔ اجتماع به‌شمار می‌رود. همچنین با تقویت سازوکارهای مدیریت محلی شفاف و پاسخگو، شهروندان به طور مستقیم در بهبود محیط زندگی خود نقش‌آفرینی می‌کنند که این خود عامل مهمی در کاهش آسیب‌های اجتماعی خواهد بود.

حوزهٔ فرهنگی و گردشگری

بوکان علی‌رغم برخورداری از پیشینهٔ فرهنگی و طبیعی غنی، در بهره‌گیری از پتانسیل‌های گردشگری و فرهنگی خود دچار غفلت بوده است. جاذبه‌های تاریخی مانند قلعهٔ سردار بوکان (باقی‌مانده از دورهٔ قاجار)، مسجد جامع بوکان، و محوطه‌های باستانی اطراف (از جمله تپهٔ قلایچی که یافته‌های ارزشمند متعلق به دوره‌های کهن را در خود دارد) تاکنون چنان‌که باید مورد حفاظت و معرفی قرار نگرفته‌اند. همچنین زیبایی‌های طبیعی منطقه نظیر دریاچهٔ سد بوکان، رودخانه و پارک‌های ساحلی آن، غارها و کوهستان‌های اطراف، می‌توانست گردشگران داخلی و خارجی بسیاری را جذب کند، اما به دلیل کمبود امکانات گردشگری (مانند اقامتگاه‌ها و زیرساخت‌ها) و نبود بازاریابی و تبلیغات، سهم بوکان از صنعت گردشگری بسیار اندک بوده است. از لحاظ فرهنگی نیز، ظرفیت‌هایی چون موسیقی و رقص کردی، صنایع دستی، غذاهای محلی و جشنواره‌های بومی قابلیت جذب گردشگر و رونق اقتصاد فرهنگ‌محور را دارند که تاکنون بهره‌برداری کافی از آن‌ها نشده است. با این همه، چشم‌انداز روشنی برای احیای هویت فرهنگی و توسعهٔ گردشگری بوکان وجود دارد. ثبت و احیای آیین‌های سنتی، ایجاد موزه‌ها و نمایشگاه‌های دائمی از تاریخ و دست‌ساخته‌های بوکان، برگزاری جشنواره‌های سالانه و همچنین سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های گردشگری پایدار می‌تواند در کنار حفظ محیط زیست، چهرهٔ این شهر را به مقصدی جذاب برای گردشگران بدل کند.

برنامهٔ ده‌سالهٔ توسعهٔ شهری بوکان (بر اساس اقتصاد آزاد و توسعهٔ پایدار)

با توجه به مجموعهٔ چالش‌ها و ظرفیت‌های یادشده، برنامه‌ای جامع برای بازسازی و توسعهٔ بوکان در دوران پس از جمهوری اسلامی تدوین شده است. این برنامه بر اصول لیبرالیسم اقتصادی (آزادسازی ظرفیت‌های بخش خصوصی و کاهش تصدی‌گری دولت) و توسعهٔ پایدار (حفظ تعادل میان رشد اقتصادی، عدالت اجتماعی و حفاظت محیط زیست) استوار است. دورهٔ اجرای این طرح ده سال در نظر گرفته شده و محورهای اصلی آن به شرح زیر هستند:

چشم‌انداز بوکان در پایان ده سال

با اجرای کامل و موفقیت‌آمیز برنامهٔ توسعهٔ پیشنهادی، سیمای بوکان در افق ده‌ساله دستخوش تحولی چشمگیر و امیدبخش خواهد شد. بوکان سال ۱۴۱۵ خورشیدی شهری است صنعتی–زیست‌پذیر که در عین حفظ طراوت و محیط پاکیزه، میزبان کارخانجات و کارگاه‌های متعدد است. اقتصاد شهر دیگر متکی به کشاورزی سنتی یا بودجهٔ دولتی نیست، بلکه ترکیبی متنوع از صنعت، کشاورزی پیشرفته، تجارت و گردشگری موتور اقتصاد بوکان را به حرکت درآورده است. نرخ بیکاری به میزان قابل توجهی کاهش یافته و هزاران شغل جدید در بخش‌های خصوصی ایجاد شده است؛ از کارگرانی که در کارخانه‌های احیاشدهٔ نساجی و واحدهای صنعتی نوین مشغول‌اند تا جوانانی که در استارت‌آپ‌های فناوری، مراکز گردشگری یا کسب‌وکارهای دیجیتال فعالیت می‌کنند. گردشگری شکوفا شده و سالانه میزبان ده‌ها هزار بازدیدکننده از سراسر ایران و کشورهای همسایه است که برای دیدن زیبایی‌های دریاچه سد بوکان، بازدید از قلعهٔ تاریخی سردار و لذت بردن از موسیقی و فرهنگ محلی به این منطقه سفر می‌کنند. زیرساخت‌های مدرن حمل‌ونقل، ارتباطات و انرژی زندگی روزمرهٔ مردم را آسان‌تر کرده و بوکان را به مرکز تبادلات تجاری منطقه‌ای تبدیل کرده است. محصولات تولیدی بوکان به بازارهای داخلی و خارجی روانه می‌شود و اتصال ریلی، این شهر را به بنادر کشور پیوند داده است.

در عرصهٔ اجتماعی و فرهنگی، بوکان به شهری پویا و سرزنده بدل گشته که مهاجرت معکوس به آن آغاز شده است. بسیاری از کسانی که طی سالیان قبل برای کار یا تحصیل رهسپار شهرهای بزرگ‌تر شده بودند، اکنون با کسب تجربه و سرمایه به زادگاه خود بازگشته‌اند و در رونق آن سهیم هستند. مهاجرت بی‌رویه از روستاها نیز مهار شده و با توسعهٔ کشاورزی مدرن، جمعیت روستایی در محل سکونت خود صاحب درآمد پایدار گشته است. مدیریت محلی کارآمد و شفافیت در ادارهٔ امور، اعتماد عمومی را جلب کرده و مردم از طریق شوراهای محلی و سازمان‌های مدنی در تصمیم‌سازی‌های شهری نقش مستقیم دارند. شاخص‌های کیفیت زندگی مانند آموزش، سلامت، امنیت و محیط زیست در بوکان ارتقاء یافته و این شهر در بسیاری از این زمینه‌ها به الگوی توسعهٔ شهری در سطح منطقه تبدیل شده است. مهم‌تر از همه، امید و انگیزه در بین مردم بوکان موج می‌زند؛ شهری که روزگاری با مشکلات زیادی دست به گریبان بود، اکنون در پرتو یک برنامه‌ریزی درست و مشارکت عمومی، به آینده‌ای روشن و پایدار دست یافته است. بوکان ۱۰ سال بعد، نمادی از تغییر مثبت و توانایی یک جامعه در ساختن سرنوشت خویش است؛ شهری که فرزندانش به جای ترک آن برای جستجوی زندگی بهتر، با افتخار به آن بازمی‌گردند و آینده‌ای درخشان را در زادبوم خود رقم می‌زنند.