گناباد
برنامهٔ ده‌ساله توسعه گناباد
مقدمه
گناباد شهری تاریخی در جنوب استان خراسان رضوی قرار دارد که در مجاورت کویر مرکزی ایران و دامنه‌های کوهستانی واقع شده است. این شهر با اقلیم گرم و خشک و بارندگی اندک شناخته می‌شود، اما به واسطهٔ سیستم‌های آبیاری زیرزمینی پیشرفته در گذشته‌های دور به «بهشت زعفران» شهرت یافته بود. کشاورزی گناباد متکی بر کشت محصولاتی چون زعفران، پسته، انگور و انواع گیاهان دارویی است که حتی در شرایط دشوار کویری این منطقه به عمل می‌آیند. خانه‌های خشتی با بادگیرهای سنتی و مراکز آموزشی قدیمی جلوه‌ای از فرهنگ غنی و معماری کویری منطقه را به نمایش می‌گذارند.
از نظر میراث تاریخی، قنات قصبه (کاریز گناباد) مهم‌ترین جلوهٔ تمدنی این شهر محسوب می‌شود. این قنات که یکی از کهن‌ترین و عمیق‌ترین قنات‌های جهان است، به‌عنوان میراث جهانی یونسکو ثبت شده و نشان‌دهندهٔ نبوغ مهندسی آب در دوره‌های پیشین است. همچنین، ساختمان‌ها و بافت قدیمی گناباد حاوی آثار فرهنگی متعدد مانند بازارها، کاروانسراها و مراکز مذهبی است که هویت تاریخی منطقه را شکل داده‌اند. از این رو گناباد هم‌زمان به لحاظ جغرافیایی، کشاورزی و فرهنگی اهمیت زیادی دارد و میراث تمدنی آن نمایانگر تلاش برای زندگی پایدار در محیطی خشک و فرهنگ مردمان سخت‌کوش منطقه است.
چالش‌ها و مزیت‌ها
گناباد در مسیر توسعه با چالش‌ها و مزیت‌های مشخصی روبرو است. برخی از مهم‌ترین چالش‌های این شهر عبارتند از:
- کم‌آبی و بحران منابع زیرزمینی به دلیل افزایش مصرف آب کشاورزی و خشکسالی‌های پی‌درپی
- وابستگی اقتصادی به کشاورزی سنتی و محصولات آب‌بر مانند زعفران و پسته
- مهاجرت جوانان به شهرهای بزرگ مانند مشهد و تهران به دنبال فرصت‌های شغلی بیشتر
- ضعف در زیرساخت‌های صنعتی و حمل‌ونقل که مانع جذب سرمایه‌گذاری و توسعه صنایع جدید می‌شود
با وجود این مشکلات، مزیت‌های ذاتی منطقه فرصت‌های مناسبی برای رشد فراهم می‌کنند:
- وجود قنات قصبه به‌عنوان میراث جهانی یونسکو و الگویی زنده از مدیریت سنتی آب که می‌تواند به عنوان «مدرسهٔ زندگی» برای آموزش بهره‌وری آب عمل کند
- ظرفیت بالای تولید زعفران، پسته و انواع گیاهان دارویی با کیفیت بالا که قابلیت صادرات و صنایع تبدیلی را دارند
- فرهنگ بومی اصیل و معماری کویری خاص منطقه که جذابیت‌های گردشگری فرهنگی را به همراه دارد
- قابلیت گردشگری آیینی با وجود زیارتگاه‌ها و مراکز مذهبی محلی و همچنین پتانسیل گردشگری علمی در حوزه مدیریت آب و اکوسیستم کویری
برنامهٔ ده‌ساله
برنامهٔ ده‌ساله توسعهٔ پایدار گناباد می‌تواند شامل اقدامات زیر باشد:
- احیای قنات قصبه و الگوسازی آن برای آموزش و مدیریت پایدار منابع آب، از جمله مرمت و پاک‌سازی کانال‌ها، تشکیل جوامع محلی نگهداری قنات و بهره‌برداری کنترل‌شده از آب
- اصلاح الگوی کشت با افزایش محصولات کم‌آب‌بر و گسترش سیستم‌های آبیاری تحت فشار برای بهینه‌سازی مصرف آب کشاورزی
- تقویت صنایع تبدیلی در حوزهٔ کشاورزی با تمرکز بر بسته‌بندی و فرآوری محصولات محلی مانند زعفران، پسته و داروهای گیاهی، ایجاد کارگاه‌ها و کارخانه‌های کوچک برای ایجاد ارزش‌افزوده
- احداث مسیرهای ارتباطی ریلی و جاده‌ای مستقیم به مشهد و سایر نقاط استان‌های خراسان رضوی و جنوبی برای اتصال گناباد به شبکهٔ ملی حمل‌ونقل و تسهیل نقل‌و‌انتقال کالا
- توسعه گردشگری فرهنگی، آیینی و علمی با سرمایه‌گذاری در اقامتگاه‌های بوم‌گردی و هتل‌های محلی، ایجاد موزه‌ها و مراکز فرهنگی و برگزاری جشنواره‌های بومی (مانند جشنوارهٔ زعفران)
- ایجاد یک منطقهٔ ویژه اقتصادی کوچک در حومهٔ شهر با مشوق‌های مالیاتی و تسهیلات برای کسب‌وکارهای محلی و جذب سرمایه‌گذاران بازگشته
با اجرای هماهنگ این برنامه‌ها، زمینه برای توسعهٔ متوازن گناباد در بخش‌های مختلف فراهم می‌شود. همچنین زیرساخت‌های لازم برای رشد اقتصادی و اجتماعی شهر تقویت خواهد شد.
چشم‌انداز
پس از گذشت ده سال، گناباد به نمونه‌ای موفق از توسعهٔ پایدار در شرق ایران بدل می‌شود. در این چشم‌انداز، قنات قصبه همچون «دانشگاه زندهٔ آب» عمل می‌کند و مراکز پژوهشی و آموزشی برای انتقال دانش سنتی و مدرن مدیریت منابع آب در آن شکل گرفته‌اند. صنایع تبدیلی کشاورزی رونق یافته و تولیدات محلی گناباد جایگاه خود را در بازارهای ملی و بین‌المللی تثبیت کرده‌اند. زیرساخت‌های حمل‌ونقل تکمیل شده و ارتباط با مراکز مهم استان‌های خراسان رضوی و جنوبی راحت‌تر شده است. علاوه بر این، فرصت‌های شغلی جدید در منطقه موجب بازگشت اهالی به شهر شده و مهاجرت معکوس آغاز می‌شود.
گناباد در این دوره با غنای علمی و فرهنگی خود به شهری شناخته می‌شود که «علم، آب و فرهنگ» در آن محور توسعه و زندگی شهروندان است. مرمت قنات‌ها و حفظ سنت‌های بومی همراه با رویکردهای نوآورانه، هویت تاریخی گناباد را پاس داشته و آینده‌ای پایدار را برای ساکنانش رقم می‌زند.