ایرانشهر
چشم‌انداز توسعه ده‌ساله ایرانشهر با رویکرد آزاد اقتصادی
مقدمه
ایرانشهر، واقع در جنوب استان سیستان و بلوچستان، سرزمینی با پیشینه تاریخی غنی و منابع طبیعی فراوان است. هرچند این منطقه طی دهه‌های اخیر به دلیل سیاست‌های توسعه ناموزون و کمبود سرمایه‌گذاری با مشکلات اقتصادی و اجتماعی گسترده‌ای مواجه بوده، اما در یک چشم‌انداز آزاد اقتصادی پس از جمهوری اسلامی می‌توان آینده‌ای روشن برای آن متصور شد. با آزادسازی اقتصادی، ایجاد فرصت‌های برابر و تمرکز بر مزیت‌های نسبی منطقه، ایرانشهر می‌تواند از یک شهر محروم به قطب رشد منطقه‌ای تبدیل شود. در ادامه به بررسی چالش‌های جاری، ظرفیت‌های بالقوه و برنامه‌ی ده‌ساله توسعه در حوزه‌های مختلف پرداخته شده و در نهایت چشم‌انداز ده‌ساله‌ای از ایرانشهر به‌عنوان شهری پایدار، پویا، متصل و متعادل ارائه می‌شود.
چالش‌های موجود
- فقر و نابرابری اقتصادی: ایرانشهر از استان‌های محروم کشور است و درصد بالایی از ساکنان آن زیر خط فقر زندگی می‌کنند. فقدان صنایع بزرگ و سرمایه‌گذاری کافی باعث شده فرصت‌های شغلی محدود باشد و بسیاری از خانوارها درآمد ناچیزی داشته باشند.
- زیرساخت ناکافی: امکانات زیربنایی مانند تأمین آب شرب پایدار، شبکه برق و گاز قابل اعتماد، راه‌های آسفالته و خدمات بهداشتی–درمانی در سطح مطلوبی قرار ندارند. بسیاری از روستاها و حتی حاشیه شهر به آب سالم و راه مناسب دسترسی ندارند که این مسأله زندگی روزمره و تولید صنعتی را مختل کرده است.
- بیکاری گسترده: نرخ بیکاری در ایرانشهر و استان سیستان و بلوچستان از میانگین کشوری بسیار بالاتر است؛ آمارها حاکی از بیکاری نزدیک به ۴۰–۵۰ درصد در برخی مناطق است. فقدان فرصت شغلی مناسب، به‌ویژه برای جوانان تحصیل‌کرده، نارضایتی اجتماعی را افزایش داده و مهاجرت نیروی کار به شهرهای بزرگ را تشدید کرده است.
- ضعف نظام آموزشی و بهداشتی: سطح امکانات آموزشی و بهداشتی پایین است. بسیاری از مدارس با کمبود معلم و تجهیزات مواجه‌اند و در مناطق روستایی کلاس‌ها با امکانات ابتدایی و معلمان غیرمتخصص برگزار می‌شود. همچنین نرخ ترک تحصیل به‌خصوص در میان دختران بالا است. مراکز درمانی نیز فراتر از نیازهای اولیه عمل نکرده و بیماران برای درمان تخصصی مجبور به سفر به مرکز استان می‌شوند.
- مهاجرت و خالی شدن روستاها: نبود شغل و امکانات رفاهی در روستاهای شهرستان باعث شده جمعیت جوان و تحصیل‌کرده به شهرهای بزرگ یا خارج از استان مهاجرت کند. این مهاجرت دسته‌جمعی، کاهش جمعیت فعال در روستاها و رشد حاشیه‌نشینی در شهرها را در پی داشته و توازن توسعه میان مناطق را برهم زده است.
- ضعف در بخش کشاورزی: با وجود مساحت قابل توجه اراضی کشاورزی و باغی، تولیدات این بخش پایین و سنتی است. کمبود آب، شیوه‌های کهنه آبیاری، نبود صنایع تبدیلی و دسترسی محدود به بازارهای فروش باعث شده کشاورزان نتوانند بهره‌وری خود را افزایش داده و درآمد پایداری کسب کنند.
ظرفیت‌ها و مزیت‌های منطقه
- موقعیت جغرافیایی راهبردی: ایرانشهر در تقاطع چندین کریدور مهم ترانزیتی قرار دارد. از جمله کریدور شمال–جنوب که از بندر چابهار در جنوب آغاز می‌شود و مسیرهای شرقی–غربی به سمت کرمان و فراتر از مرز پاکستان از این منطقه می‌گذرند. این موقعیت استراتژیک، پتانسیل تبدیل ایرانشهر به مرکز حمل‌ونقل و تجارت منطقه‌ای را فراهم می‌کند.
- زمین حاصلخیز و منابع طبیعی: حدود ۲۰ هزار هکتار اراضی کشاورزی و باغی در ایرانشهر وجود دارد. این زمین‌ها پیش‌تر زیر کشت محصولات متنوعی مانند گندم، نخود، کنجد، هندوانه، خربزه، صیفی‌جات و مرکبات قرار داشتند. خاک غنی و تنوع اقلیمی، امکان گسترش کشاورزی مدرن و افزایش کشت محصولات پرارزش مانند خرما را فراهم می‌کند.
- نیروی کار جوان و رو به رشد: جمعیت ایرانشهر جوان است و درصد قابل توجهی از ساکنان زیر ۳۰ سال سن دارند. این نیروی انسانی جوان و پرنشاط در صورت آموزش و مهارت‌آموزی صحیح، می‌تواند موتور محرکه رشد اقتصادی منطقه باشد. در صورتی که فرصت‌های شغلی در منطقه فراهم شود، بخشی از مهاجران معکوس برمی‌گردند و مهارت‌های خود را در خدمت توسعه محلی قرار می‌دهند.
- اتصال به بندر چابهار و کریدور شرق: نزدیکی ایرانشهر به بندر چابهار – مهم‌ترین درگاه دسترسی ایران به اقیانوس هند – و پروژه‌های در حال ساخت راه‌آهن و آزادراه چابهار–زاهدان، امکان دسترسی به بازارهای بین‌المللی را افزایش می‌دهد. از طریق این مسیرها، ایرانشهر می‌تواند به قطب تجارت با کشورهای همسایه تبدیل شود و با توسعه امکانات لجستیکی، خدمات بندری و گمرکی ارائه دهد.
- صنایع دستی و فرهنگی غنی: ایرانشهر به‌خاطر صنایع‌دستی بلوچی مانند سوزن‌دوزی سنتی (شهر ملی سوزن‌دوزی)، گلیم‌بافی، حصیربافی و پولک‌دوزی شناخته شده است. این هنرهای سنتی که شهرت جهانی دارند، قابلیت بالایی برای ایجاد ارزش افزوده دارند. با حمایت از کارگاه‌های خانگی و کارآفرینی محلی، صنایع‌دستی می‌توانند به محصولاتی با بسته‌بندی مدرن تبدیل و در بازارهای داخلی و خارجی عرضه شوند. این حوزه فرهنگ محور، نقش مهمی در ارتقای اقتصاد خلاق و جذب گردشگر فرهنگی خواهد داشت.
برنامه ده‌ساله توسعه
- کشاورزی مدرن: توسعه سیستم‌های آبیاری تحت فشار (قطره‌ای و بارانی) و پروژه‌های انتقال آب پایدار، عملکرد کشاورزی را افزایش می‌دهد. اصلاح الگوی کشت با اولویت محصولات مقاوم به خشکی (گندم دیم، مرکبات، خرما) و گسترش کشت محصولات گلخانه‌ای در مناطق مستعد دنبال خواهد شد. ایستگاه‌های تحقیقاتی و آموزش کشاورزان نیز به‌منظور ترویج ارقام جدید و روش‌های بهره‌وری بالا تشکیل می‌شوند. این اقدامات ضمن افزایش تولید و درآمد کشاورزان، زمینه خوداتکایی غذایی را فراهم کرده و وابستگی به واردات محصولات اساسی را کاهش می‌دهد.
- صنایع بومی و تبدیلی: واحدهای کوچک و متوسط صنایع تبدیلی کشاورزی راه‌اندازی می‌شود تا ارزش افزوده تولیدات محلی حفظ و اشتغال‌آفرین شود (مانند کارخانه‌های تولید رب گوجه، کنسرو میوه و روغن‌های گیاهی). همچنین مشاغل خانگی صنایع‌دستی با تأمین تسهیلات مالی و آموزش حرفه‌ای توانمند می‌شوند و محصولات خود را در بازارهای ملی و جهانی عرضه می‌کنند. تعاونی‌ها و شرکت‌های کوچک محلی برای بسته‌بندی، فرآوری و صادرات محصولات بومی گسترش می‌یابند. این توسعه‌ی صنایع محلی هم اشتغال جدید ایجاد کرده و هم پایه‌های اقتصادی روستاها را تقویت خواهد کرد.
- توسعه راه‌ها و ارتباطات: تکمیل و آسفالت راه‌های اصلی و فرعی (از جمله اتصال ایرانشهر به محور چابهار–بم و راه‌های روستایی) حمل و نقل کالا و مسافر را تسهیل می‌کند. تکمیل خط ریلی چابهار–زاهدان (با ایستگاه بارگیری در ایرانشهر) موجب سرعت‌بخشی در جابجایی بارهای صادراتی و وارداتی می‌شود. از سوی دیگر، گسترش پوشش تلفن همراه و اینترنت پرسرعت در سطح شهرستان و روستاها امکان توسعه‌ی خدمات آنلاین، آموزش از راه دور و کسب‌وکارهای دیجیتال را فراهم می‌آورد. این زیرساخت‌ها اتصال منطقه را به شبکه ملی و جهانی افزایش داده و فاصله‌ی دیجیتال با مناطق توسعه‌یافته را کاهش می‌دهد.
- آموزش و بهداشت: در ده سال آینده، ساخت مدارس و مؤسسات آموزش عالی فنی و حرفه‌ای و بومی‌سازی رشته‌های مرتبط با نیاز منطقه (مانند کشاورزی مدرن، مدیریت کسب‌وکار و پرستاری) در اولویت قرار می‌گیرد. استخدام و آموزش معلمان متخصص و ارائه بورس‌های تحصیلی به دانش‌آموزان مستعد، کیفیت آموزشی را ارتقا می‌دهد. در حوزه سلامت، کلینیک‌ها و بیمارستان‌های روستایی نوسازی و تجهیز شده و پزشکان عمومی و متخصص جذب می‌شوند تا دسترسی به خدمات درمانی در سراسر شهرستان یکسان شود. برنامه‌های پیشگیری از بیماری و تندرستی نیز تقویت شده تا میانگین سلامت عمومی جامعه بالا رود.
- توانمندسازی زنان و جوانان: طرح‌های آموزشی و کارآفرینی ویژه‌ای برای زنان محلی و جوانان برگزار می‌شود (مانند دوره‌های مهارتی در کشاورزی نوین، صنایع‌دستی و فناوری اطلاعات). تسهیلات مالی خرد، تضمین وام‌های بانکی و حمایت‌های قانونی برای راه‌اندازی کسب‌وکارهای کوچک توسط زنان و فارغ‌التحصیلان فراهم می‌آید. ایجاد مراکز مشاوره کسب‌وکار و شبکه‌سازی جوانان کارآفرین نیز آنان را در معرفی ایده‌های نوآورانه حمایت می‌کند. این اقدامات، مشارکت گسترده گروه‌های محروم در فرایند توسعه و استفاده صحیح از نیروی انسانی بالقوه را ممکن ساخته و نیروی فعال زنان و جوانان ضامن رشد پویا و عادلانه‌ی شهرستان خواهد بود.
- سرمایه‌گذاری خصوصی: با اصلاح قوانین، کاهش بوروکراسی و ایجاد بازار رقابتی، بخش خصوصی داخلی و خارجی برای سرمایه‌گذاری در بخش‌های نفت، کشاورزی، صنعت و خدمات ایرانشهر ترغیب می‌شود. مشوق‌هایی مانند معافیت‌های مالیاتی موقتی، تضمین خرید محصولات داخلی و تضمین بازپرداخت تسهیلات، انگیزه‌ی سرمایه‌گذاران را افزایش می‌دهد. پروژه‌های زیرساختی مهم (نظیر تاسیس سد و نیروگاه خورشیدی) به‌صورت مشارکتی با بخش خصوصی اجرا می‌شود تا بار مالی دولت سبک گردد. در این رویکرد، دولت نقش تسهیل‌گر و تنظیم‌گر ایفا می‌کند و سرمایه‌گذاری‌ها را هدایت می‌کند، در حالی که هزینه‌های اصلی توسعه با سرمایه‌های بخش خصوصی تأمین می‌شود.
- گردشگری فرهنگی و طبیعی: ظرفیت‌های گردشگری ایرانشهر با احیای جشنواره‌های سنتی بلوچ، مرمت آثار تاریخی (قلعه ناصری، بازار قدیم، غارها) و حفاظت از جاذبه‌های طبیعی (تالاب جازموریان، کوه بزمان و رودخانه‌ها) شکوفا می‌شود. مسیرهای طبیعت‌گردی و پیاده‌روی و اقامتگاه‌های بوم‌گردی در روستاها ایجاد می‌شود تا گردشگران با فرهنگ محلی و زندگی مردم آشنا شوند. از طریق تبلیغات و معرفی این ظرفیت‌ها در رسانه‌ها و پلتفرم‌های گردشگری داخلی و خارجی، ایرانشهر به مقصدی جذاب برای گردشگران تبدیل می‌شود که ایجاد شغل در هتل‌ها، رستوران‌ها و صنایع‌دستی محلی را به دنبال دارد.
چشم‌انداز ده‌ساله آینده ایرانشهر
در پایان یک دوره‌ی ده‌ساله‌ی برنامه‌ریزی استراتژیک، ایرانشهر تبدیل به شهری پایدار، پویا، متصل و متعادل خواهد شد.
- پایداری زیست‌محیطی و اقتصادی: مدیریت بهینه منابع آب و خاک و اجرای کشاورزی مقاوم در برابر خشکی، شرایط زیستی را بهبود بخشیده و تولید پایدار محصولات کشاورزی را تضمین کرده است. خوداتکایی غذایی و ثبات درآمدی کشاورزان افزایش یافته و اقتصاد منطقه بر پایه صادرات محصولات بومی (غذا، میوه، صنایع‌دستی) رونق یافته است. وابستگی به یارانه‌های دولتی و واردات به حداقل رسیده است.
- پویا و خلاق: نیروی جوان و تحصیل‌کرده در بخش‌های مختلف صنعتی، کشاورزی و خدمات فعالانه مشارکت دارد و ایده‌های نوآورانه آن‌ها در محصولات و خدمات جدید به کار گرفته شده است. فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان و واحدهای فناور رشد کرده و ارتباط دانشگاه با صنعت تقویت شده است. فضایی پویا برای کسب‌وکارهای خلاق و فناوری‌های نوین شکل گرفته و به جذب سرمایه‌های داخلی و خارجی منجر شده است. در نتیجه، ایرانشهر به کانون خلاقیت و نوآوری در منطقه تبدیل شده است.
- متصل و منطقه‌ای: ایرانشهر به عنوان یک هاب ترانزیتی و لجستیکی مهم در نقشه‌ی ملی شناخته می‌شود. شبکه‌های ریلی و بزرگراه‌های مدرن، این شهر را به سایر استان‌ها و کشورهای همسایه پیوند داده است. زیرساخت‌های لجستیکی مانند انبارهای مدرن و گمرک فعال هستند و حجم مبادلات تجاری با استان‌های داخلی و کشورهای مجاور افزایش یافته است. در نتیجه، ایرانشهر نقشی راهبردی در مسیرهای ترانزیتی منطقه‌ای ایفا می‌کند و ارتباط اقتصادی و تجاری آن با جهان تقویت شده است.
- متعادل و عادلانه: توسعه در مناطق شهری و روستایی به تعادل رسیده است. فرصت‌های شغلی جدید در روستاها موجب بازگشت مهاجران به زادگاه‌شان و کاهش حاشیه‌نشینی شده است. دسترسی به خدمات عمومی (آموزش، درمان، آب و برق) در همه نقاط شهر و شهرستان یکسان شده و بهره‌مندی از امکانات اجتماعی به طور عادلانه افزایش یافته است. مشارکت گسترده مردم در تصمیم‌گیری‌های محلی، همراه با حفظ هویت فرهنگی بلوچ‌ها، همبستگی اجتماعی را تقویت کرده است. ایرانشهر امروز نمونه‌ای از توسعه متوازن و فراگیر است که تمام اقشار و مناطق در آن سهیم‌اند و از دستاوردهای پیشرفت اقتصادی بهره‌مند شده‌اند.