اسلام‌شهر
اسلام‌شهر، به‌عنوان یکی از پرجمعیت‌ترین شهرهای اقماری تهران، در چند دهه‌ی اخیر رشد فزاینده‌ای را تجربه کرده است. این شهر که در جنوب‌غربی کلان‌شهر تهران واقع شده، اکنون میزبان جمعیتی بیش از نیم میلیون نفر است. بسیاری از ساکنان اسلام‌شهر را مهاجرانی تشکیل می‌دهند که به امید یافتن فرصت‌های بهتر از سراسر کشور به نزدیکی پایتخت کوچ کرده‌اند. این رشد سریع جمعیت، همراه با توسعه‌ی نامتوازن و کمبود زیرساخت‌های شهری، موجب شکل‌گیری محلات متراکم و گاه فرسوده در اسلام‌شهر شده است. در شرایط کنونی، اسلام‌شهر با چالش‌هایی همچون بافت فرسوده، حمل‌ونقل ناکارآمد، آلودگی محیط زیست و بیکاری دست‌وپنجه نرم می‌کند. با این حال، موقعیت راهبردی این شهر در مجاورت تهران و فرودگاه بین‌المللی امام خمینی، نیروی انسانی جوان و پویا، و فضای سرزمینی هنوز قابل توسعه از مزیت‌های آن به شمار می‌رود.
در چشم‌انداز دوره‌ی "پس از جمهوری اسلامی"، مدیریت شهری اسلام‌شهر می‌تواند با بهره‌گیری از رویکردی لیبرال و علمی، فصل تازه‌ای را در توسعه‌ی پایدار این منطقه رقم بزند. بدین معنا که با پرهیز از نگاه صرفاً متمرکز و ایدئولوژیک، و با تکیه بر اصول برنامه‌ریزی علمی، مشارکت مردمی و بازار آزاد، می‌توان ظرفیت‌های نهفته‌ی اسلام‌شهر را به فعلیت رساند. در ادامه با بهره‌گیری از ساختار چهارگانه (مقدمه، چالش‌ها و مزیت‌ها، برنامه‌ی ده‌ساله‌ی توسعه و چشم‌انداز ده‌ساله)، وضع موجود، راهبردهای پیشنهادی و آینده‌ی مطلوب اسلام‌شهر را بررسی می‌کنیم.
چالش‌ها و مزیت‌ها
اسلام‌شهر به‌عنوان یکی از شهرستان‌های پرجمعیت استان تهران، با مجموعه‌ای از چالش‌های ساختاری و اجتماعی روبه‌روست. نخستین چالش، بافت شهری فرسوده و توسعه‌ی نامتوازن آن است. بسیاری از محلات اسلام‌شهر بدون برنامه‌ریزی جامع رشد کرده‌اند و اکنون کوچه‌های تنگ، ساختمان‌های کم‌دوام و کمبود فضاهای عمومی، کیفیت زندگی را در این مناطق پایین آورده است. محلات حاشیه‌نشین و سکونتگاه‌های غیررسمی نیز در اطراف شهر گسترش یافته‌اند که از حداقل خدمات شهری برخوردارند و آسیب‌پذیری اجتماعی و اقتصادی بالایی دارند. این مناطق فرسوده نیازمند نوسازی و بهسازی فوری هستند تا به بخش‌هایی پایدار و ایمن از پیکره‌ی شهر بدل شوند.
دومین چالش عمده، ضعف زیرساخت‌ها و حمل‌ونقل شهری است. شبکه‌ی حمل‌ونقل عمومی در اسلام‌شهر هنوز به‌طور کامل با تهران یکپارچه نشده و وابستگی زیاد به خودروهای شخصی و تاکسی‌های بین‌شهری باعث ترافیک سنگین و آلودگی هوا در مسیرهای منتهی به تهران شده است. کمبود خطوط مترو و سامانه‌های اتوبوس‌رانی کارآمد سبب می‌شود رفت‌وآمد ساکنان به پایتخت و مناطق صنعتی مجاور به‌سختی صورت گیرد. علاوه‌براین، ارتباط مستقیم و سریعی بین اسلام‌شهر و فرودگاه امام خمینی وجود ندارد، در حالی که نزدیکی به این فرودگاه یک فرصت منحصر به فرد برای رشد اقتصادی منطقه است.
از منظر اقتصادی و اشتغال نیز اسلام‌شهر با مشکل بیکاری و تمرکز اشتغال در بخش‌های خدماتی کم‌بازده مواجه است. به دلیل نبود زیرساخت‌های صنعتی کافی و شهرک‌های صنعتی سامان‌یافته در شهرستان اسلام‌شهر، بسیاری از ساکنان برای یافتن کار ناگزیر به رفت‌وآمد روزانه به تهران یا شهرهای اطراف هستند. این امر بر کیفیت زندگی شهروندان اثر منفی گذاشته و پدیده‌ی «شهر خوابگاهی» (سکونت در اسلام‌شهر اما اشتغال در تهران) را تقویت کرده است. همچنین تمرکز بالای جمعیت بدون توزیع متناسب منابع، بر خدماتی چون آموزش، بهداشت و امکانات تفریحی فشار وارد آورده و کمبودهایی در این حوزه‌ها ایجاد کرده است.
اما در کنار چالش‌ها، اسلام‌شهر دارای مزیت‌ها و فرصت‌های مهمی است که می‌تواند پایه‌ی تحول و توسعه باشد. مهم‌ترین مزیت، موقعیت جغرافیایی راهبردی آن است. اسلام‌شهر در مجاورت کلان‌شهر تهران و در مسیر آزادراه‌های جنوب و غرب کشور قرار گرفته و به دروازه‌ی ورودی پایتخت از سمت جنوب تبدیل شده است. این جایگاه پتانسیل تبدیل‌شدن اسلام‌شهر به قطب لجستیکی و صنعتی را بالا می‌برد. نزدیکی به فرودگاه بین‌المللی امام خمینی که یکی از شلوغ‌ترین مراکز حمل‌ونقل هوایی کشور است نیز فرصت دیگری برای جذب سرمایه‌گذاری در حوزه‌ی ترانزیت کالا، انبارداری و صنایع وابسته محسوب می‌شود.
مزیت مهم دیگر، جمعیت جوان و نیروی کار پویا در اسلام‌شهر است. هرم سنی شهر نشان‌دهنده‌ی سهم بالای جوانان و افراد در سن کار است که در صورت توانمندسازی و آموزش صحیح می‌توانند موتور محرکه‌ی رشد اقتصادی منطقه شوند. همچنین هزینه‌ی زندگی و قیمت زمین و مسکن در اسلام‌شهر نسبت به تهران پایین‌تر است و این مزیت می‌تواند زمینه‌ساز جذب کسب‌وکارها و صنایع کوچک و متوسط به شهر باشد. زمین‌های بایر و فضاهای قابل توسعه در اطراف شهر نیز امکان اجرای پروژه‌های بزرگ زیرساختی و شهری را فراهم می‌کند. مجموع این مزیت‌ها، در کنار عزم مدیریت محلی، می‌تواند روند غلبه بر چالش‌ها را تسریع کند.
برنامه‌ی ده‌ساله‌ی توسعه پس از جمهوری اسلامی با رویکرد لیبرال و علمی
برای آغاز جهشی در توسعه‌ی اسلام‌شهر در دوران پس از جمهوری اسلامی، باید یک برنامه‌ی جامع ده‌ساله با رویکرد لیبرال و علمی تدوین و اجرا شود. رویکرد لیبرال بدین معناست که ضمن حفظ نقش نظارتی دولت محلی، فضا برای مشارکت گسترده‌ی بخش خصوصی، سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی و خود مردم در پروژه‌های توسعه باز شود. تصمیم‌گیری‌ها به جای سلایق سیاسی و دستوری، بر پایه‌ی مطالعات کارشناسی، آمار و شواهد علمی صورت گیرد و از فناوری‌های نوین و تجارب موفق جهانی در مدیریت شهری بهره گرفته شود. این برنامه‌ی ده‌ساله چند محور اساسی را شامل می‌شود که در ادامه به آنها می‌پردازیم:
اصلاح ساختار شهری و نوسازی بافت‌های فرسوده: نخستین محور برنامه، بهسازی کالبد شهر و ارتقای کیفیت محیط شهری است. شهرداری اسلام‌شهر باید با کمک دولت و بخش خصوصی، طرح‌های نوسازی گسترده‌ای را در محلات فرسوده و حاشیه‌نشین اجرا کند. ارائه‌ی تسهیلات ویژه برای نوسازی بافت‌های قدیمی (مانند وام‌های کم‌بهره به مالکین یا سرمایه‌گذاران جهت بازسازی منازل و ساخت مجتمع‌های مسکونی استاندارد) مشوق موثری خواهد بود. می‌توان با مشارکت جامعه‌ی محلی، پروژه‌های "بازآفرینی شهری" را پیش برد تا ضمن حفظ هویت محلات قدیمی، ایمنی و خدمات‌رسانی در آنها ارتقا یابد. تخلیه و ساماندهی تدریجی سکونتگاه‌های غیررسمی بسیار آسیب‌پذیر و انتقال ساکنان آنها به واحدهای مسکونی مناسب نیز باید در دستور کار باشد. همچنین تدوین یک طرح تفصیلی نوین برای شهر (یا به‌روزکردن طرح جامع موجود) با رویکرد توسعه‌ی متوازن ضروری است؛ طرحی که کاربری اراضی را به شکل بهینه بین مسکونی، تجاری, صنعتی، فضای سبز و معابر توزیع کند و از رشد بی‌رویه و پراکنده جلوگیری نماید.
ارتقای حمل‌ونقل عمومی و اتصال به مترو و فرودگاه: محور دوم برنامه، تحول در نظام حمل‌ونقل اسلام‌شهر است. در افق ده‌ساله، باید اتصال کامل اسلام‌شهر به شبکه‌ی مترو تهران محقق شود. پروژه‌ی متروی اسلام‌شهر که اکنون در حال احداث است، باید با تأمین سرمایه و مدیریت کارآمد شتاب گیرد تا هرچه زودتر به بهره‌برداری برسد. این خط مترو که ادامه‌ی یکی از خطوط متروی تهران خواهد بود (احتمالاً امتداد خط ۳)، دسترسی سریع و ارزان ساکنان را به پایتخت فراهم خواهد کرد. علاوه‌بر مترو، گسترش خطوط اتوبوس تندرو (BRT) و نوسازی ناوگان اتوبوس‌رانی در مسیرهای پرتردد درون‌شهری و بین اسلام‌شهر و تهران ضروری است. ایجاد یک پایانه‌ی متمرکز حمل‌ونقل در اسلام‌شهر جهت ساماندهی تاکسی‌ها و اتوبوس‌ها، و احداث پارکینگ‌های طبقاتی در مجاورت ایستگاه‌های مترو برای تشویق شهروندان به استفاده از حمل‌ونقل عمومی، اقدام مکملی در این حوزه خواهد بود.
باید ارتباط مستقیم اسلام‌شهر با فرودگاه امام خمینی نیز برقرار شود. این امر از طریق ایجاد یک خط ریلی سبک یا سرویس اتوبوس تندرو بین اسلام‌شهر و ترمینال فرودگاه امکان‌پذیر است، به‌نحوی که فاصله‌ی زمانی بین این دو به حداقل برسد. دسترسی سریع به فرودگاه، اسلام‌شهر را برای سرمایه‌گذاران حوزه‌ی حمل‌ونقل هوایی، صنایع صادرات‌محور و حتی گردشگران جذاب‌تر می‌سازد. در کنار این اقدامات، تکمیل کمربندی‌های اطراف شهر (مانند کمربندی شمالی) برای کاهش ترافیک عبوری در داخل اسلام‌شهر و تسهیل ترانزیت، لازم است.
توسعه‌ی زیرساخت‌های صنعتی و خدماتی برای اشتغال پایدار: محور سوم، تقویت بنیان اقتصادی و ایجاد فرصت‌های شغلی در اسلام‌شهر است. برای این منظور، ایجاد و توسعه‌ی شهرک‌های صنعتی و مناطق ویژه‌ی اقتصادی در حاشیه‌ی اسلام‌شهر باید در اولویت باشد. با توجه به نبود شهرک صنعتی رسمی در محدوده‌ی شهرستان، اختصاص اراضی مناسب نزدیک به بزرگراه‌ها برای احداث شهرک صنعتی می‌تواند صنایع کوچک و متوسط را جذب کند. ارائه‌ی مشوق‌هایی نظیر معافیت‌های مالیاتی محدود، تأمین زیرساخت‌های اولیه (آب، برق، گاز، اینترنت) و تسهیل صدور مجوزهای کسب‌وکار، زمینه‌ساز جلب سرمایه‌گذاران تولیدی و فناور به این مناطق خواهد بود. در کنار صنایع تولیدی، باید زیرساخت‌های بخش خدمات مدرن نیز گسترش یابد؛ از جمله ایجاد پارک‌های فناوری و مراکز نوآوری، جذب شرکت‌های دانش‌بنیان، و توسعه‌ی مراکز تجاری، اداری و تفریحی که ضمن اشتغال‌زایی، خدمات مورد نیاز شهروندان را در محل تامین کنند. این اقدامات ضمن ایجاد اشتغال پایدار، وابستگی معیشتی مردم اسلام‌شهر به تهران را کاهش می‌دهد و از حجم ترددهای روزانه می‌کاهد.
تبدیل اسلام‌شهر به قطب لجستیکی و خدماتی جنوب تهران: محور چهارم، بهره‌گیری از موقعیت مکانی برای تبدیل‌شدن اسلام‌شهر به یک قطب لجستیک و مرکز خدمات منطقه‌ای است. می‌توان در نزدیکی شهر یک مرکز لجستیک یکپارچه احداث کرد که دارای انبارهای مدرن، سردخانه‌ها، مراکز توزیع کالا و پایانه‌های چندوجهی (جاده‌ای – ریلی – هوایی) باشد. نزدیکی به فرودگاه و قرارگیری در مسیر آزادراه تهران-ساوه و تهران-قم، موقعیت ویژه‌ای برای راه‌اندازی یک پارک لجستیک در مقیاس ملی فراهم می‌کند. این مرکز محلی برای تخلیه و توزیع کالاهایی خواهد بود که از جنوب و غرب کشور به تهران وارد یا از تهران به این مناطق ارسال می‌شوند، و با کاهش بار ترافیکی و هزینه‌های حمل‌ونقل در پایتخت، نقش موثری در اقتصاد منطقه ایفا خواهد کرد. همچنین باید توسعه‌ی بخش خدمات در اسلام‌شهر مورد توجه باشد؛ از ایجاد مراکز آموزش عالی و بیمارستان‌های پیشرفته گرفته تا احداث مجتمع‌های بزرگ تجاری و تفریحی که هم نیازهای جمعیت بومی را تامین کنند و هم به ساکنان شهرهای اطراف خدمات دهند. بدین ترتیب اسلام‌شهر از یک شهر خوابگاهی به یک کانون فعالیت اقتصادی و خدماتی در جنوب تهران تبدیل می‌شود.
افزایش فضای سبز و کاهش آلودگی: محور پنجم، پایداری محیط زیستی و ارتقای کیفیت زندگی است. اسلام‌شهر باید در یک برنامه ده‌ساله سرانه فضای سبز خود را به شکل چشمگیری افزایش دهد. این هدف از طریق احداث پارک‌های جدید در محلات، ایجاد کمربند سبز پیرامون شهر و درختکاری گسترده در حاشیه معابر قابل دستیابی است. گسترش فضاهای سبز، ضمن تلطیف هوا و کاهش گردوغبار، فرصت تفریح و ورزش را برای شهروندان فراهم می‌کند. همچنین باید اقداماتی برای کاهش آلودگی انجام شود؛ از جمله نوسازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی با وسایل نقلیه پاک (برقی/هیبریدی) و احداث تأسیسات مدرن مدیریت پسماند و تصفیه فاضلاب. این اقدامات هم به بهبود محیط زیست و هم به سلامت شهروندان کمک می‌کند.
توانمندسازی اجتماعی و کاهش فقر ساختاری: محور ششم برنامه بر سرمایه‌گذاری انسانی و اجتماعی تمرکز دارد. برای بهبود شاخص‌های توسعه انسانی در اسلام‌شهر باید اقداماتی در جهت کاهش فقر ساختاری صورت گیرد. از جمله می‌توان با اعطای اعتبارات خرد به خانوارهای کم‌درآمد و ایجاد مراکز آموزش مهارت‌های شغلی در محلات محروم، زمینه اشتغال و خوداشتغالی اقشار آسیب‌پذیر را فراهم کرد. همچنین حمایت از کارآفرینی بانوان و افزایش مشارکت جوانان در برنامه‌های توسعه‌ی محلی، به تقویت سرمایه اجتماعی و کاهش آسیب‌های ناشی از فقر کمک می‌کند.
تعدیل توزیع جمعیت و کاهش فشار بر پایتخت: محور هفتم به بهبود توزیع جمعیت در منطقه تهران اختصاص دارد. باید از تمرکز بی‌رویه جمعیت در اسلام‌شهر جلوگیری شده و همزمان با ارائه مشوق‌هایی مانند تأمین مسکن و اشتغال در شهرهای جدید غرب و جنوب تهران (مانند شهر جدید پرند)، مهاجرت داوطلبانه بخشی از جمعیت اسلام‌شهر به این مناطق ترغیب شود. این سیاست ضمن کاهش فشار جمعیتی بر تهران، به توسعه‌ی متعادل‌تر منطقه‌ای می‌انجامد.
چشم‌انداز ده‌ساله
با اجرای این برنامه‌ی جامع، اسلام‌شهر در پایان ده سال آینده چهره‌ای کاملاً متحول خواهد داشت. بخش بزرگی از بافت‌های فرسوده نوسازی شده و محلات حاشیه‌نشین سابق به مناطق مسکونی ایمن با امکانات کامل تبدیل گشته‌اند. خیابان‌ها و معابر شهری بهبود یافته و فضاهای عمومی جدیدی مانند پارک‌ها و مراکز فرهنگی-ورزشی به شهر اضافه شده است. سیستم حمل‌ونقل عمومی کارآمد با ایستگاه مترو در مرکز شهر و شبکه اتوبوس‌رانی منظم، جابه‌جایی ساکنان را آسان کرده و ارتباط مستقیم با تهران و فرودگاه امام، اسلام‌شهر را به گره‌ای مهم در شریان حمل‌ونقل منطقه تبدیل نموده است. بسیاری از شهروندان دیگر برای کار یا دریافت خدمات مجبور به سفر به تهران نیستند، چرا که اسلام‌شهر خود به شهری مولد و خودکفا بدل شده است. شهرک‌های صنعتی اطراف فعال و پررونق‌اند و واحدهای تولیدی و کارگاهی جدیدی در آنها مشغول به کار هستند. مراکز فناوری و کسب‌وکار نوآور فرصت‌های شغلی تخصصی برای جوانان فراهم کرده‌اند. همچنین مجتمع‌های تجاری، درمانی و آموزشی تازه‌ای در خود شهر احداث شده که نیازهای جمعیت را تأمین می‌کنند.
در این چشم‌انداز ده‌ساله، اسلام‌شهر به قطب لجستیکی و خدماتی جنوب تهران تبدیل شده است؛ به‌طوری که کالاها و مسافران از طریق آن بین پایتخت، فرودگاه و استان‌های دیگر جریان می‌یابند. مرکز لجستیک چندوجهی ایجادشده در حوالی شهر، با امکانات مدرن خود تجارت و ترانزیت را تسهیل کرده و برای هزاران نفر اشتغال ایجاد نموده است. اسلام‌شهر جدید از نظر زیست‌محیطی نیز شهری سالم‌تر است؛ سرانه فضای سبز به استانداردهای ملی نزدیک شده و بوستان‌های متعدد نقش ریه طبیعی آن را ایفا می‌کنند. هوا به دلیل کاهش خودروهای آلاینده و بهبود فناوری‌های پاک، پاکیزه‌تر از گذشته است و آب‌و‌خاک منطقه از آلودگی‌ها محافظت شده‌اند. مشارکت اجتماعی در مدیریت شهر ارتقا یافته و زنان و جوانان نقشی فعال در اداره امور و کسب‌وکارها دارند. ثمره‌ی برنامه‌های توانمندسازی را می‌توان در کاهش محسوس بیکاری و فقر مشاهده کرد؛ کیفیت زندگی شهروندان بهبود یافته و شکاف توسعه‌ای میان اسلام‌شهر و تهران کاهش یافته است.
در مجموع، اسلام‌شهر طی این ده سال از یک شهر حاشیه‌ای با مشکلات عدیده، به شهری آباد و پویا بدل گشته که با حفظ پیوند با تهران، نقش مستقل و پررنگی در منطقه ایفا می‌کند. این دستاورد حاصل برنامه‌ریزی علمی، مدیریت کارآمد و مشارکت همگانی است و می‌تواند الگویی برای توسعه سایر شهرهای اقماری تهران قرار گیرد