سنندج
شهر سنندج، مرکز کردستان، در دامنه‌های زاگرس و در مجاورت مرز عراق جای دارد و به واسطهٔ موقعیت جغرافیایی و فرهنگی خود، ظرفیت‌های بی‌نظیری برای رشد و توسعه دارد. این شهر طی دهه‌های اخیر با مشکلاتی چون بیکاری، مهاجرت جوانان، کمبود زیرساخت‌ها و وابستگی بیش از حد به دولت مواجه بوده است. در عین حال، زمین‌های حاصلخیز، منابع معدنی، نیروی انسانی جوان و تحصیل‌کرده، و مرز باشماق به عنوان یکی از مهم‌ترین دروازه‌های ارتباطی ایران با عراق، فرصت‌های بزرگی پیش روی سنندج گذاشته است. اگر برنامه‌ای هدفمند، لیبرال و آینده‌نگرانه آغاز شود، می‌توان در یک بازهٔ ده‌ساله سنندج را به یکی از قطب‌های اقتصادی و فرهنگی غرب کشور بدل کرد.
چالش‌ها و مزیت‌ها
سنندج با چند مشکل اساسی دست‌وپنجه نرم می‌کند. نرخ بیکاری در این شهر و اطراف آن بالاتر از میانگین کشور است و همین امر موجب مهاجرت گستردهٔ جوانان شده است. بسیاری از خانواده‌ها از فقر ساختاری رنج می‌برند و اقتصاد محلی به شدت وابسته به بودجه‌های دولتی است. زیرساخت‌های شهری، جاده‌ای و حمل‌ونقلی ناکافی هستند و اتصال شهر به شبکه‌های بزرگ اقتصادی کشور دیرهنگام و ناقص صورت گرفته است. آثار جنگ و توسعه‌نیافتگی تاریخی نیز در برخی محلات و روستاهای اطراف همچنان مشهود است.
اما سنندج در کنار این چالش‌ها مزیت‌های چشمگیری دارد. زمین‌های کشاورزی حاصلخیز و آب‌وهوای مناسب آن را به یکی از مراکز تولید گندم و محصولات باغی بدل کرده است. منابع معدنی متنوع، از جمله طلا و سنگ‌های تزئینی، امکان ایجاد صنایع معدنی و اشتغال گسترده را فراهم می‌آورد. مرز باشماق به عنوان شریان حیاتی تجارت ایران با اقلیم کردستان عراق، ظرفیت صادرات میلیاردی دارد و می‌تواند به مهم‌ترین سکوی تجارت غرب ایران تبدیل شود. از سوی دیگر، موسیقی کردی، صنایع‌دستی، معماری سنتی و طبیعت کوهستانی، سنندج را به مقصدی بالقوه برای گردشگری فرهنگی و طبیعی تبدیل کرده است.
برنامهٔ ده‌سالهٔ توسعه
۱. تقویت زیرساخت‌ها
گام نخست در توسعهٔ سنندج، بازسازی و تکمیل زیرساخت‌هاست. جاده‌های اصلی باید به بزرگراه‌های ایمن و چندبانده تبدیل شوند تا ارتباط شهر با کرمانشاه، مریوان و مرز باشماق بهبود یابد. راه‌آهن تازه‌تأسیس سنندج باید به سمت مرز امتداد پیدا کند تا یک کریدور ریلی مستقیم به عراق و اقلیم کردستان ایجاد شود. فرودگاه سنندج نیز باید توسعه یابد و پروازهای منظم داخلی و منطقه‌ای داشته باشد. در حوزهٔ انرژی، شبکهٔ برق پایدار، گازرسانی کامل به مناطق شهری و روستایی و سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر بخشی از اهداف است. در زمینهٔ ارتباطات، اینترنت پرسرعت و پوشش کامل تلفن همراه باید به‌طور کامل در شهر و روستاهای اطراف برقرار شود تا بستر توسعهٔ کسب‌وکارهای نوین فراهم گردد.
۲. صنعتی‌سازی بر اساس مزیت‌های محلی و مرزی
صنایع تبدیلی کشاورزی باید در اولویت قرار گیرند. احداث کارخانه‌های آرد، کارگاه‌های تولید محصولات فرآوری‌شده از انگور و توت‌فرنگی، واحدهای بسته‌بندی گوشت و لبنیات و صنایع غذایی مدرن می‌تواند ارزش افزودهٔ بالایی ایجاد کند. در کنار آن، شهرک‌های صنعتی تخصصی برای فرآوری سنگ‌های معدنی و تولید مصنوعات فلزی شکل خواهد گرفت. نزدیکی به مرز این امکان را می‌دهد که این صنایع به صورت صادرات‌گرا طراحی شوند؛ یعنی تولید با هدف بازار عراق و منطقه. در حاشیهٔ مرز، منطقهٔ آزاد و شهرک‌های صنعتی صادراتی می‌توانند میزبان صدها واحد کوچک و متوسط شوند که کالاهای مصرفی و صنعتی تولید می‌کنند و با سهولت از طریق مرز به عراق صادر می‌شوند.
۳. مبارزه با فقر و ایجاد اشتغال پایدار
این برنامه به جای یارانه‌های غیرمولد، بر توانمندسازی مردم تمرکز می‌کند. اعطای اعتبار خرد به خانواده‌ها، زنان و جوانان، زمینهٔ راه‌اندازی کسب‌وکارهای کوچک مانند کارگاه‌های صنایع‌دستی، دامداری، زنبورداری و فروشگاه‌های محلی را فراهم می‌کند. واگذاری زمین‌های بلااستفاده به تعاونی‌های کشاورزی جوانان، ایجاد بازارچه‌های دائمی و رسمی برای فروش محصولات محلی، و جایگزین کردن تجارت قانونی مرزنشینان به‌جای کولبری از محورهای اصلی این برنامه است. آموزش مهارت‌های فنی و حرفه‌ای، از برنامه‌نویسی و تجارت الکترونیک گرفته تا مشاغل صنعتی و خدماتی، به‌طور گسترده اجرا خواهد شد تا هر سال هزاران جوان آمادهٔ ورود به بازار کار شوند.
۴. گردشگری فرهنگی و طبیعی
گردشگری یکی از ستون‌های توسعهٔ آیندهٔ سنندج است. این شهر با موسیقی کردی، جشنواره‌های فرهنگی، صنایع‌دستی و بافت تاریخی خود می‌تواند به مقصدی شاخص بدل شود. جشنوارهٔ سالانهٔ موسیقی کردی و هفتهٔ فرهنگی سنندج به رویدادهای ثابت شهر تبدیل می‌شوند. در روستاهای اطراف، اقامتگاه‌های بوم‌گردی توسعه پیدا می‌کنند و بازدید از اورامانات، زریوار و دیگر جاذبه‌ها در بسته‌های گردشگری قرار می‌گیرد. در شهر، بافت تاریخی شامل عمارت‌های قدیمی و بازار سنتی مرمت می‌شود و به مراکز زندهٔ فرهنگی و هنری بدل خواهد شد. همچنین توسعهٔ گردشگری سلامت و مذهبی با احداث مراکز درمانی مدرن و زائرسراهای مجهز، بخشی از برنامه است.
۵. ارتقای نقش بخش خصوصی و کاهش تصدی‌گری دولت
کلید موفقیت توسعهٔ سنندج، آزادسازی اقتصاد از تصدی‌گری سنگین دولت است. صدور مجوزها باید سریع و ساده شود و پروژه‌های بزرگ عمرانی و خدماتی با قراردادهای مشارکت عمومی–خصوصی اجرا شوند. بخش خصوصی مسئولیت مدیریت شهرک‌های صنعتی، پروژه‌های مسکن و حتی خدمات شهری مانند جمع‌آوری پسماند و حمل‌ونقل عمومی را برعهده خواهد گرفت. سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی با معافیت‌های مالیاتی و زمین ارزان‌قیمت جذب می‌شوند. ایرانیان خارج از کشور و بازرگانان اقلیم کردستان عراق نیز به سرمایه‌گذاری در این شهر تشویق می‌شوند.
۶. بهره‌گیری از مرز باشماق و بازار عراق
مرز باشماق بزرگ‌ترین دارایی اقتصادی سنندج است. در ده سال آینده، پایانهٔ لجستیکی مدرن، بندر خشک و منطقهٔ آزاد صنعتی در نزدیکی این مرز شکل می‌گیرد. این زیرساخت‌ها مبادلات تجاری را چند برابر خواهند کرد و سنندج را به پل ارتباطی ایران و عراق بدل می‌سازند. تجارت رسمی جایگزین قاچاق و کولبری خواهد شد و هزاران فرصت شغلی در بخش حمل‌ونقل، انبارداری، خدمات بازرگانی و صادرات ایجاد خواهد شد.
چشم‌انداز ده‌ساله
در چشم‌انداز ده‌ساله، سنندج باید خود را نه صرفاً به‌عنوان شهری در حاشیهٔ اقتصاد ملی، بلکه به‌عنوان رقیب مستقیم اربیل در تمام شاخص‌ها تعریف کند. این یعنی زیرساخت‌های حمل‌ونقل و ارتباطی آن باید به سطحی برسد که با فرودگاه بین‌المللی اربیل و شبکهٔ جاده‌ای آن برابری کند؛ شهرک‌های صنعتی و مراکز تجاری سنندج باید توان رقابت با بازارهای مدرن اربیل را داشته باشند؛ در حوزهٔ گردشگری و فرهنگ، سنندج باید همان‌گونه که اربیل خود را به‌عنوان مرکز تاریخی و گردشگری اقلیم معرفی کرده، با تکیه بر موسیقی، صنایع‌دستی و میراث معماری‌اش به مقصدی شناخته‌شده‌تر بدل شود؛ و در نهایت، بخش خصوصی و فضای کسب‌وکار در سنندج باید به‌گونه‌ای آزاد و رقابتی عمل کند که سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی سنندج را هم‌سنگ یا حتی جذاب‌تر از اربیل بدانند. تنها در این صورت است که سنندج می‌تواند از سایهٔ حاشیه‌نشینی خارج شود و به یک مرکز منطقه‌ای واقعی، در قامت رقیبی برابر برای اربیل، تبدیل گردد.
ده سال پس از اجرای این برنامه، سنندج شهری خواهد بود با چهره‌ای نو. جاده‌ها و بزرگراه‌های مدرن، راه‌آهن فعال و فرودگاهی پررونق، ارتباط شهر را با داخل و خارج برقرار کرده‌اند. صنایع غذایی، معدنی و تبدیلی در شهرک‌های صنعتی فعالند و محصولات سنندج با برندهای محلی به بازارهای عراق و منطقه صادر می‌شوند. کشاورزی نوین و گلخانه‌ای جایگزین الگوهای سنتی شده و درآمد روستاییان چند برابر افزایش یافته است.
در همین افق، فقر ساختاری در شهر ریشه‌کن شده و اشتغال پایدار جایگزین آن شده است. جوانان به جای مهاجرت در شهر خود فرصت‌های شغلی یافته‌اند و زنان نقش مهمی در اقتصاد محلی ایفا می‌کنند. گردشگری سهم بزرگی از اقتصاد شهر را تشکیل داده و سنندج به مقصدی شناخته‌شده برای گردشگران داخلی و خارجی بدل شده است.
در این چشم‌انداز، بخش خصوصی ستون فقرات اقتصاد سنندج است و دولت تنها نقش تسهیلگر و ناظر دارد. مرز باشماق به یکی از دروازه‌های اصلی تجارت ایران با عراق و منطقه تبدیل شده و شهر سنندج نه‌تنها مرکز اداری کردستان، بلکه قطب اقتصادی و فرهنگی غرب ایران خواهد بود؛ شهری آزاد، پویا و ثروت‌آفرین که از مرز محرومیت عبور کرده و جایگاه شایستهٔ خود را در نقشهٔ توسعهٔ ملی به دست آورده است.