سمنان
توسعهٔ شهر سمنان در ایران پسا‌جمهوری اسلامی
مقدمه
شهر سمنان در شمال فلات مرکزی ایران واقع است و در حدود ۲۱۰–۲۲۰ کیلومتر شرق تهران قرار دارد. این شهر در دامنهٔ جنوبی رشته‌کوه البرز و لبهٔ شمالی بیابان‌های مرکزی کشور جای گرفته است. از این‌رو آب‌وهوای آن خشک و بیابانی (طبقه‌بندی اقلیمی کوپن: BWh) است؛ تابستان‌های گرم و زمستان‌های سرد با بارش کم. با این وجود به دلیل نزدیکی به کوه‌ها، گاه در زمستان‌ها از سرمازدگی و در بهار از سیلاب‌های فصلی رشته‌کوه البرز نیز میزبانی می‌کند. سمنان همچنین در مسیر ترانزیتی تهران–مشهد واقع شده است و جادهٔ اصلی و راه‌آهن سراسری شمال‌شرق (مسیر تهران–مشهد) از آن می‌گذرند. این موقعیت جغرافیایی، نقش تاریخی سمنان را تقویت کرده است. سابقهٔ سکونت در منطقهٔ سمنان به هزارهٔ سوم پیش از میلاد بازمی‌گردد و در دوران هخامنشیان و ساسانیان یکی از ایالات مهم جلگهٔ مرکزی ایران بوده است. آثار تاریخی فراوانی از دوران‌های اشکانی و ساسانی (مانند قلعه و معابد باستانی) و نیز از دوره‌های سلجوقی، ایلخانی، صفوی و قاجار در بافت قدیمی شهر برجای مانده است. مسجد جامع سمنان و ارگ خشتی و دیوارهای حصار با معماری دوره قاجار از جاذبه‌های باارزش تاریخی شهر به‌شمار می‌آیند. در کنار این پیشینهٔ غنی، اقلیم کویری سمنان زمینهٔ مناسبی برای زندگی مردمان مقاوم فراهم کرده است؛ قنات‌های باستانی، بادگیرهای سنتی و باغچه‌های کوچک نشان از سازگاری دیرینهٔ سمنانیان با کم‌آبی دارند. اما در سال‌های اخیر، کاهش شدید بارش‌ها و افزایش مصرف بی‌رویهٔ آب‌های زیرزمینی، تداوم حیات کشاورزی و باغداری سنتی این منطقه را با تهدید روبرو کرده است.
مشکلات دوران جمهوری اسلامی
در دوران جمهوری اسلامی با وجود برخی پیشرفت‌ها، شهر سمنان با چالش‌ها و موانع فراوانی مواجه بوده است که روند توسعهٔ آن را کند یا مختل کرده است. یکی از اساسی‌ترین مشکلات، کاهش منابع آبی است. خشکسالی‌های پی‌درپی، حفر بی‌رویه چاه‌های آب و کاهش نزولات جوی موجب افت سطح آب‌های زیرزمینی شده و بخش‌هایی از قنوات باستانی خشک یا بی‌آب شده‌اند. این وضعیت آبی نامناسب ضمن کاهش سطح زیرکشت و محصول در مزارع و باغ‌ها، به مشکلات اجتماعی و اقتصادی برای کشاورزان منطقه منجر شده است. در برخی روستاها و حاشیه‌های شهر مردم برای تأمین آب شرب یا کشاورزی دچار مشکل جدی هستند و سرمایه‌گذاری لازم برای نوسازی و احیای قنوات وجود ندارد.
یکی دیگر از مشکلات عمده، تمرکزگرایی سیاسی و اداری است. بیش از یک دهه است که مسوولان محلی بارها از «تمرکز تصمیم‌گیری در تهران» گلایه کرده‌اند و به‌عنوان مانع اصلی توسعهٔ استان سمنان از آن یاد می‌کنند. در عمل بخش زیادی از اختیارات تصمیم‌سازی و تخصیص بودجه‌ها در سطوح کلان کشوری متمرکز شده و فرآیند صدور مجوزها و اجرای طرح‌ها در استان سمنان با کندی و طولانی‌شدن مواجه می‌شود. این تمرکزگرایی باعث شده پروژه‌های کلان و مورد نیاز مردم دیرتر به نتیجه برسد یا به فراموشی سپرده شود. به‌عنوان نمونه، طرح‌های زیربنایی مانند تکمیل برخی راه‌ها، تأمین پایدار آب یا احداث مراکز خدماتی آن‌گونه که انتظار می‌رفت، پیشرفت چشمگیری نداشته و پیگیری آنها نیازمند فشار مستمر از سوی استانداری و نمایندگان استان بوده است.
از لحاظ کالبدی، فرسایش بافت شهری قدیمی خود را نشان داده است. بافت مرکزی سمنان که دارای بناهای تاریخی و ارزش فرهنگی بوده، به‌مرور دچار کاهش جمعیت و ضعف زیرساخت شده است. طرح‌های جامع و طرح تفصیلی شهر در سال‌های گذشته تغییراتی ناصواب در این بافت ایجاد کرد؛ به‌طور مثال در طرح جامع فعلی بخش‌های وسیعی از نواحی قدیمی شهر به عنوان «بافت تاریخی» در نظر گرفته شده‌اند، در حالی که امکان ساخت‌وساز و توسعه در آن مناطق به‌سختی ممکن است. این مسئله باعث بی‌انگیزگی سرمایه‌گذاران و شهروندان برای نوسازی این محلات شده و برخی مناطق تاریخی شهر به تدریج از رونق افتاده و به بافت‌های کمتر برخوردار تبدیل شده‌اند. افزون بر این، مهاجرت و سکونت قشرهای جدید در شهرک‌های تازه‌ساز در شمال شهر، تصمیم‌گیری‌های توسعه‌ای را از مناطق قدیمی دور کرده است. نتیجتاً شهروندانی که از دیرباز در بافت مرکزی سمنان زندگی می‌کردند، با کمبود امکانات زیرساختی (آب، فاضلاب، انتقال برق و گاز و راه‌های بهسازی شده) مواجه شده و به سمت حاشیهٔ شهر فشار آورده‌اند. این روند نابرابر شهرک‌سازی در شمال و پس‌زدگی بافت مرکزی، یکی از معضلات جدی توسعهٔ شهری سمنان قلمداد می‌شود.
از طرف دیگر، مهاجرت نخبگان و جوانان تحصیل‌کرده از سمنان به تهران یا خارج از کشور به مشکلی اساسی تبدیل شده است. بسیاری از فارغ‌التحصیلان دانشگاهی پس از تحصیل در دانشگاه‌های سمنان و شهرهای اطراف، به‌دلیل محدودیت فرصت‌های شغلی تخصصی و صنعتی در زادگاه خود، راهی پایتخت یا حتی بازارهای بین‌المللی می‌شوند. بخشی از متخصصان فنی و علمی جوان نیز به‌رغم تمایل به خدمت در استان، در مقام اشتغال با مشکل مالی، اداری و نبود تجهیزات پیشرفته روبرو می‌شوند و بعضاً به ترک محل ترجیح می‌دهند. این «فرار مغزها» کمبود نیروی انسانی متخصص و خلاق را در صنایع، دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی سمنان تشدید کرده است.
در حوزهٔ صنعت نیز مشکلات متعددی پدید آمده است. واحدهای صنعتی سمنان عمدتاً قدیمی هستند و تجهیزات آنها با کمبود سرمایه‌گذاری برای نوسازی مواجه بوده است. گزارش‌ها حاکی از آن است که حدود دو سوم ماشین‌آلات صنعتی استان فرسوده و نیازمند جایگزینی است و این مسئله بهره‌وری تولید کالا را پایین آورده است. افزایش قیمت ماشین‌آلات جدید (به‌ویژه در شرایط تحریم) و سختی واردات فناوری نوین، تولید را با اختلال روبرو کرده و صادرات کالاهای صنعتی سمنان را دچار ضعف کرده است. علاوه بر این، قطعی‌های مکرر برق در فصل گرم و محدودیت گاز در زمستان، به‌ویژه برای صنایع آب‌بَر و پرمصرف انرژی مشکل‌آفرین بوده است. مشکل دیگر صنایع استان، دشواری دسترسی به نقدینگی و وام‌های ارزان‌قیمت است که به کاهش توان تولیدکنندگان برای توسعه واحدهای خود منجر شده است.
بخش کشاورزی سنتی در سمنان نیز رنج می‌برد. خشکی هوا و کمبود آب موجب محدود شدن کشت دیم شده و بدون سیستم‌های نوین آبیاری، کشاورزی کارآمد ممکن نیست. همچنین تقسیم اراضی کشاورزی به قطعات کوچک و پراکنده، باعث شده بهره‌وری کاهش یابد و هزینه‌های تولید افزایش پیدا کند. فروش محصولات کشاورزی در بازار ملی و تنظیم قیمت مناسب برای کشاورزان همواره با مشکلاتی همراه بوده و نبود تسهیلات اعتباری و بیمه کافی، انگیزهٔ حفظ اراضی کشاورزی و توسعه فعالیت‌های کشاورزی را پایین آورده است. به‌علاوه، برخی محصولات خاص منطقه مانند انگور و پسته که پیش‌تر شهرت داشته‌اند، در فقدان حمایت دولتی و بازاریابی مناسب، با کاهش تولید و درآمد مواجه شده‌اند. در نتیجه این چالش‌ها، جمعی از کشاورزان مناطق حاشیهٔ کویر سمنان به شهرها مهاجرت کرده و زمین‌های کشاورزی کم‌کم از بهره خارج شده‌اند.
ظرفیت‌ها
با وجود مشکلات یادشده، سمنان دارای ظرفیت‌های بالقوهٔ قابل توجهی برای توسعه است که در دوره پسا‌جمهوری اسلامی می‌توان بر آنها تکیه کرد. نخستین ظرفیت مهم، شبکه‌های حمل‌ونقل ریلی و جاده‌ای است. بزرگراه اصلی تهران–مشهد (جادهٔ ۴۴) از غرب به شرق از سمنان می‌گذرد و آن را به مرکز کشور و شهرهای مهم خراسان متصل می‌کند. همین مسیر به‌عنوان بخشی از کریدورهای ترانزیتی آسیایی (بزرگراه یک آسیا) شناخته می‌شود. از سوی دیگر، راه‌آهن شمال‌شرق نیز ایستگاه مهم سمنان را در مسیر تهران–مشهد قرار داده است. این خطوط ترانزیتی فرصت خوبی برای توسعهٔ لجستیک کالا و مسافر فراهم می‌آورند و می‌توان از آنها برای کریدور ترانزیت شرق–غرب نیز بهره‌برداری نمود؛ به گونه‌ای که سمنان به یکی از گلوگاه‌های حمل بار ریلی و جاده‌ای تبدیل شود.
زمینهٔ دوم، اراضی قابل توسعه برای صنایع سبک و غذایی است. استان سمنان دارای چند شهرک و ناحیه صنعتی است که زمین‌هایی تحت اختیار دارند و آماده جذب واحدهای تولیدی جدید هستند. این مناطق با دسترسی نسبی به آب، برق و راه، قابلیت جذب کارخانه‌ها و کارگاه‌های تولید مواد غذایی، خشکبار، محصولات بسته‌بندی و صنعت سبک را دارند. تولید محصولاتی چون بسته‌بندی گلخانه‌ای، صنایع تبدیلی کشاورزی (مانند فرآوری میوه‌ها، کنسروسازی، تولید رب و خشکبار) و همین‌طور صنایع مرتبط با گیاهان دارویی (که اقلیم کویر نشین به خوبی از آنها حمایت می‌کند) از جمله زمینه‌های مستعد سرمایه‌گذاری است.
مورد سوم پتانسیل بیابانی و آب‌وهوای کویری سمنان است. این منطقه با بیش از ۳۰۰ روز آفتابی در سال، یکی از مناطق مستعد تولید انرژی خورشیدی کشور به حساب می‌آید. طرح‌های دولت استانی اخیراً نشان داده‌اند که ده‌ها هکتار از اراضی پست و کم‌ارزش کویری به نیروگاه‌های خورشیدی اختصاص می‌یابد و بخش خصوصی ترغیب شده تا به سرمایه‌گذاری در این بخش بپردازد. در کنار انرژی خورشیدی، هوای خشک و بادهای مناسبی که گاه در فصل بهار در دشت‌های اطراف می‌وزد، امکان احداث نیروگاه‌های بادی را نیز میسر می‌کند. این ظرفیت‌های انرژی تجدیدپذیر (پاک) نه تنها می‌توانند هزینه‌های برق صنایع محلی را کاهش دهند، بلکه به تولید دانش فنی و اشتغال در حوزه‌های فنی-مهندسی منجر خواهند شد. همچنین وسعت اراضی بیابانی در شمال استان (در پیرامون شهر و نواحی روستایی) این امکان را فراهم می‌آورد که برخی کاربری‌های صنعتی یا تحقیقاتی فضایی (مانند مراکز فضایی) نیز در آن مستقر شوند، بدون اینکه فضای شهر را اشغال کنند.
ظرفیت چهارم، نزدیکی به تهران است. با فاصلهٔ حدود سه ساعت رانندگی از پایتخت، سمنان می‌تواند بخشی از فشار جمعیتی و صنعتی تهران را به خود جذب کند. در شرایطی که تجمع بیش از حد جمعیت و صنایع در تهران مشکلات متعددی را پدید آورده، ایجاد امکانات زیست‌پذیر و صنعتی در شهرهایی مانند سمنان یک راه‌حل منطقی است. به‌ویژه طرح‌های «مهاجرت معکوس» که اخیراً مقامات کشوری روی آنها تأکید کرده‌اند (توسعه متوازن جغرافیایی و کاهش فشردگی شهری)، زمینه را برای جذب جمعیت مهاجر از تهران مساعد می‌کند. اگر سمنان بتواند فرصت‌های شغلی، تحصیلی و مسکونی مناسبی را ارائه دهد، می‌تواند مقصد جدیدی برای خانواده‌ها و کارآفرینان تهرانی باشد که به‌دنبال زندگی آرام‌تر و ارزان‌تر هستند.
سرانجام، سمنان از وجود مراکز آموزش عالی و پژوهشگاه‌های متعدد برخوردار است. دانشگاه سمنان (در مرکز استان) از بزرگ‌ترین دانشگاه‌های کشور است که در سال‌های اخیر هزاران دانشجو و تعداد زیادی هیئت علمی را در خود جای داده است. علاوه بر آن، دانشگاه صنعتی شاهرود، دانشگاه علوم پزشکی سمنان (شاهرود) و مراکز آموزش فنی و حرفه‌ای و پیام‌نور در سمنان، مجموعه‌ای از نیروهای متخصص و جوان تحصیل‌کرده را تربیت می‌کنند. این مراکز علمی می‌توانند به تولید دانش و نیروی انسانی متناسب با نیازهای منطقه کمک کنند و در طرح‌های پژوهشی و فناوری با صنایع مشارکت نمایند. به‌عنوان نمونه، دانشکده‌های مهندسی دانشگاه سمنان می‌توانند روی فناوری‌های آبیاری هوشمند یا سامانه‌های انرژی پاک کار کنند و نتایج تحقیقاتشان را در اختیار واحدهای تولیدی محلی قرار دهند. ترکیب دانشگاه‌ها و صنایع کوچک، موجب ایجاد اکوسیستم‌های دانش‌بنیان و استارتاپی خواهد شد که یکی از ارکان توسعه پایدار شهری است.
برنامه ده‌ساله توسعه
با بهره‌گیری از ظرفیت‌های فوق، برنامه‌ای جامع برای توسعه سمنان در ده سال آینده قابل تدوین است. نکات کلیدی این برنامه عبارتند از:
- تبدیل سمنان به قطب صنایع پاک، خوراکی و لجستیکی منطقه‌ای: سرمایه‌گذاری در صنایع زیست‌محیطی مانند انرژی خورشیدی و بادی، بازیافت مواد و تولید محصولات سازگار با محیط زیست موجب ایجاد اشتغال و تولید ثروت خواهد شد. همزمان توسعه صنایع غذایی و فراوری کشاورزی با حمایت از مجتمع‌های دامداری مدرن، گلخانه‌ها و کارخانجات خشکبار و بسته‌بندی، ارزش افزوده محصولات کشاورزی را افزایش می‌دهد. تکمیل زیرساخت‌های شهری و حمل‌ونقل به همراه واگذاری اراضی صنعتی به سرمایه‌گذاران خصوصی می‌تواند استان سمنان را به یکی از قطب‌های صنعتی شرق کشور تبدیل کند.
- نوسازی کامل سیستم آبیاری و احیای تولید در حاشیه کویر: بازسازی و اصلاح شبکهٔ قنوات باستانی و حفر چاه‌های عمیق جدید براساس استانداردهای مدیریت آب‌های زیرزمینی، پایه اصلی این گام است. استفاده از روش‌های نوین آبیاری قطره‌ای و بارانی در کشاورزی حاشیه شهر و مناطق روستایی، مصرف آب را به شدت کاهش داده و امکان کشت محصولات مقاوم به خشکی را فراهم می‌کند. به‌عنوان نمونه می‌توان با کشت محصولات دارویی کم‌آب (مانند زرشک، سنبل‌الطیب و انواع گیاهان دارویی کوهستانی) و همچنین نخل‌کاری (کشت خرما در باغ‌های ایوانکی و میامی) درآمد کشاورزان را بهبود بخشید. همچنین با ایجاد واحدهای کشاورزی هوشمند مجهز به سنسورها و سیستم‌های پایش شرایط خاک و هوا، راندمان تولید افزایش می‌یابد.
- احداث شهرک‌های مسکونی مدرن برای اسکان مهاجرین از تهران: جهت تحقق «مهاجرت معکوس»، نیاز است تا شهرک‌ها و شهرک‌های جدیدی با کاربری مسکونی و خدماتی در اطراف سمنان ساخته شود. این شهرک‌ها باید دارای زیرساخت‌های کامل (آب، برق، گاز، فاضلاب و اینترنت پرسرعت) و امکانات رفاهی نظیر مدارس، بیمارستان و پارک باشند. زمین‌های لازم برای ساخت منازل ارزان‌قیمت برای کارگران و متخصصان، به سرمایه‌گذاران واگذار گردد. این اقدام ضمن کاهش جمعیت در پایتخت، بازار مسکن و نیروی کار در استان را رونق می‌دهد و سکنهٔ جدید را با اقتصاد سمنان پیوند می‌دهد.
- ایجاد شهر لجستیکی در حاشیهٔ راه‌آهن شرق–غرب: با توسعه راه‌آهن‌های ترانزیتی کشور، زمینه برای احداث یک پایانهٔ لجستیکی (بندر خشک) در نزدیکی ایستگاه راه‌آهن سمنان فراهم است. چنین مرکزی می‌تواند محل تخلیه و بارگیری کالاهای ترانزیتی باشد و با دسترسی به ریل شمالی و پس از آن خط ریلی شاهرود–یزد (مسیر شرقی)، نقش کلیدی در ترانزیت کالا به مقصد مشهد، زاهدان و بندر چابهار ایفا کند. پیش‌بینی انبارها، سردخانه‌ها و مراکز توزیع در این شهر لجستیکی، به تسهیل صادرات محصولات داخلی (به‌ویژه کالاهای غیرنفتی) و واردات مواد اولیه کمک می‌کند.
- جذب سرمایه‌گذار خصوصی در تولید و بسته‌بندی مواد غذایی، خشکبار و گیاهان دارویی: به‌منظور استفاده از محصولات بومی استان (از جمله پستهٔ دماوندی، انجیر میامی، زعفران محلی، خشکبار و میوه‌های کویری)، باید مشوق‌های ویژه‌ای برای کارآفرینان غذایی فراهم شود. این مشوق‌ها می‌تواند شامل زمین رایگان یا ارزان‌قیمت، تسهیلات بانکی با بهره پایین، معافیت‌های مالیاتی و تسریع در فرآیندهای اداری باشد. ایجاد شهرک‌های صنایع غذایی نزدیک به مناطق تولید محصولات کشاورزی (نظیر شهرک گیاهان دارویی در ایوانکی) می‌تواند امکان فرآوری در محل و کاهش ضایعات را فراهم کرده و ارزش صادراتی کالاها را بالا ببرد.
- استفاده از اقلیم کویری برای گردشگری علمی و بوم‌گردی و ایجاد موزه‌های تاریخی: کویرهای اطراف سمنان ظرفیت بسیار خوبی برای بوم‌گردی و گردشگری علمی (نجوم، زمین‌شناسی و کشاورزی کویری) دارند. ایجاد پیست‌های ستاره‌شناسی، ایستگاه‌های تحقیقاتی کویری، و تورهای آموزشی آشنایی با زیست‌بوم کویر، گردشگران داخلی و خارجی را جذب می‌کند. در کنار این، توجه به میراث تاریخی سمنان نیز از اهمیت است؛ تاسیس موزه‌های مردم‌شناسی، موزهٔ زندهٔ معماری سنتی (بازسازی یک روستای کویری)، و مجموعه‌های فرهنگی می‌تواند پیوند نسل جدید با تاریخ شهر را حفظ کند. راه‌اندازی بازارچه‌ها و جشنواره‌های فصلی صنایع دستی نیز ضمن تقویت فرهنگ محلی، جذب گردشگر خارجی را افزایش می‌دهد.
- تقویت صنایع‌دستی و ایجاد بازارچه دائمی محصولات سنتی: هنرهای دستی سمنان مانند گلیم‌بافی، قالی‌شویی، نمدمالی و حکاکی روی چوب از قدمتی طولانی برخوردار است. تشکیل تعاونی‌ها یا اتحادیه‌های صنفی صنایع‌دستی با حمایت دولت و اختصاص مکانی دائمی برای فروش مستقیم این محصولات، زمینه اشتغال زنان روستایی و کاهش واسطه‌گری در بازار را فراهم می‌کند. راه‌اندازی یک بازارچهٔ دائمی یا ماهیانه در مرکز شهر برای عرضه کدام سنگ‌نوشته، گلیم، خوراکی‌های محلی (مثل کمَج و گلگشت) و محصولات کشاورزی سنتی (بادام، پسته، زرشک) علاوه بر حفظ فرهنگ بومی، مقصدی دائمی برای گردشگران و خریداران خواهد بود.
چشم‌انداز ده سال آینده
با اجرای منظم برنامه‌های فوق، چشم‌انداز سمنان در ده سال آینده بسیار روشن است. در این دوران سمنان به شهری مدرن و صنعتی تبدیل می‌شود که هستهٔ رشد اقتصادی در حوزه‌هایی چون انرژی پاک، صنایع غذایی و فناوری‌های نوین است. سیستم آبیاری هوشمند و بهره‌وری بالا در مصرف آب، امکان کشاورزی پایدار در حاشیهٔ کویر را فراهم می‌آورد. مراکز لجستیک پیشرفته در کنار راه‌آهن، سمنان را به مرکزی پرتردد برای تجارت کالا در مسیرهای شرق–غرب مبدل می‌کند. با تأمین مسکن و خدمات رفاهی مناسب در شهرک‌های جدید، جمعیت قابل توجهی از پایتخت و سایر مناطق به سمنان نقل مکان می‌کنند و از امکانات آموزشی و شغلی آن بهره‌مند می‌شوند.
در این چشم‌انداز نوین، سمنان همزمان نقش یک مرکز خدماتی (مالی، آموزشی و درمانی) و یک قطب گردشگری علمی و فرهنگی را ایفا می‌کند. دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی، در کنار پارک‌های علم و فناوری و موزه‌ها، اقیانوسی از دانش و نوآوری را پرورش می‌دهند. زیرساخت‌های شهری پیشرفته شامل شبکه‌های حمل‌ونقل هوشمند، شهرهای سبز و خط‌های ریلی سریع، کیفیت زندگی بالا را تضمین می‌کنند. صنایع سبز سمنان نه‌تنها پاسخگوی نیازهای داخلی است، بلکه سهم قابل‌توجهی در صادرات غیرنفتی کشور دارد. بدین ترتیب، سمنان پس از یک دهه تلاش هدفمند به نمادی از توسعه متوازن جغرافیایی کشور تبدیل می‌شود؛ شهری که به رغم کاهش تمرکز پایتخت، با جمعیت و اقتصاد سالم نقش جدید و متعادلی در ساختار ملی ایران بازی خواهد کرد.