شاهرود
توسعه‌ی شهر شاهرود: چالش‌ها، ظرفیت‌ها و برنامه‌ی ده‌ساله آینده
شهر شاهرود با جمعیت بزرگ‌ترین شهرستان استان سمنان، دارای چشم‌اندازی خاص در شرق استان است، اما با مشکلات جدی نیز دست به گریبان است. در سال‌های اخیر، کم‌آبی حاد و افت تراز آب‌های زیرزمینی، علاوه بر خشک شدن بخش قابل‌توجهی از اراضی کشاورزی، به بحران تامین آب شرب و مهاجرت ساکنان روستاها به شهر و حتی خارج منطقه منجر شده است. از سوی دیگر بیکاری و فقدان صنایع بزرگ و مستمر، به‌ویژه در صنعت فولاد و صنایع تبدیلی، از چالش‌های اصلی شاهرود است. نرخ بیکاری قابل توجه – حدود ۲۵ درصد – جوانان تحصیل‌کرده را ناگزیر به جست‌وجوی فرصت در سایر شهرها کرده و منجر به کاهش جمعیت منطقه در دهه‌های گذشته گشته است. ضعف برنامه‌ریزی صنعتی و توسعه‌ای نیز مزید بر علت شده؛ بسیاری واحدهای تولیدی نیمه‌فعال یا راکدند و طرح‌های بزرگ صنعتی (مانند کارخانه ذوب‌آهن و کاغذسنگ) به تعطیلی یا توقف پروژه رسیده‌اند. در مجموع، چالش‌های اصلی شاهرود را می‌توان این‌گونه برشمرد:
- بحران آب و محیط زیست: کاهش بارش و مدیریت نامناسب منابع آبی، باعث خشکسالی‌های مکرر، افت آب‌های زیرزمینی و پدیده فرونشست شده است. این وضعیت، علاوه بر آسیب به بخش کشاورزی، معیشت روستاییان را تهدید می‌کند و آنان را به مهاجرت به شهرها و سایر استان‌ها واداشته است.
- بیکاری و مهاجرت: فقدان اشتغال مولد و ضعف سرمایه‌گذاری صنعتی، نرخ بالای بیکاری را در پی داشته و زمینه کوچ نیروی جوان و متخصص به سایر شهرها را فراهم آورده است. رشد منفی جمعیت شاهرود در دهه‌های اخیر نشان‌دهنده این پدیده است.
- ضعف بخش صنعت و زیرساخت: عدم توسعه صنایع بزرگ و نیمه‌بنیاد، و وجود موانع متعدد اداری و اعتباری، ظرفیت‌های اقتصادی را تضعیف کرده است. علاوه بر این، برخی محله‌ها و بافت‌های شهری فرسوده و ناکارآمد نیازمند نوسازی و بهبود خدمات هستند.
- چالش‌های اجتماعی و مدیریتی: تمرکزگرایی و نبود هماهنگی منطقه‌ای، اختلاف نگاه‌ها و کمبود اعتبار کافی برای پروژه‌های محلی نیز از مشکلات اساسی‌اند که کارکرد بخش خصوصی و شتاب توسعه را دشوار ساخته‌اند.
ظرفیت‌های موجود
باوجود چالش‌ها، شاهرود ظرفیت‌ها و استعدادهای منحصربه‌فردی دارد که می‌تواند شاهرود را به نقطه‌ی عطفی برای توسعه منطقه بدل کند. از جمله مهم‌ترین ظرفیت‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- کشاورزی با ارزش افزوده بالا: شاهرود یکی از قطب‌های مهم کشاورزی شرق کشور است. کشت زعفران و پسته در این منطقه رواج یافته و سال به سال گسترش می‌یابد. به عنوان مثال، بیش از ۴۰۰۰ هکتار باغ پسته در شهرستان وجود دارد که هر سال بیش از دو هزار تن محصول تولید می‌کند و برای چندین هزار نفر اشتغال ایجاد کرده است. همچنین کشت زعفران نیز به صورت مکانیزه و با فناوری نوین در دستور کار قرار گرفته و مزرعه‌های بزرگ تحقیقاتی در این زمینه در شاهرود دایر شده‌اند. این محصولات کم‌آب‌بر و پرسود می‌توانند پایه‌ی اقتصاد منطقه را تقویت کنند.
- موقعیت ترانزیتی و جغرافیایی: شاهرود در مسیر راه‌های اصلی کشور قرار دارد؛ از یک سو در مسیر جاده‌ی تهران–مشهد است و از سوی دیگر خط‌آهن ترانزیتی شمال‌شرق (محور ریلی تهران–مشهد) از نزدیک این شهر می‌گذرد. این موقعیت بین‌شهری، شاهرود را در ردیف شهرهای مهم کریدورهای حمل‌ونقل کشور قرار داده و امکان راه‌اندازی قطب لجستیک و صنایع وابسته را فراهم می‌آورد.
- منابع معدنی غنی: منطقه‌ی شاهرود و حومه‌ی طرود دارای معادن سرشار از سنگ‌آهن، زغال‌سنگ، کرومیت، مس، سرب و سایر کانی‌هاست. معادن زغال‌سنگ البرز شرقی، کرومیت طرود و ذخایر کشف شده طلا و پتاس در این شهرستان قابل ذکرند. این معادن، در صورت بهره‌برداری صنعتی و فناوری‌محور، می‌توانند تحول بزرگی در صنایع معدنی و فلزی منطقه ایجاد کنند.
- مناظر طبیعی – بیابان و جنگل: جاذبه‌های طبیعی شاهرود متنوع است. در جنوب و شرق شهر بخش‌هایی از دشت کویر بزرگ (پارک ملی توران) واقع شده که زیستگاه حیات‌وحش منحصربه‌فردی مثل یوزپلنگ آسیایی و آهو دارد. در شمال شاهرود ارتفاعات کوهستانی و قطعاتی از جنگل ابر (موزه طبیعی ابر) قرار دارند که جلوه‌های بکر جنگلی و مرتعی را ارائه می‌کنند. این مجاورت با کویر و جنگل، فرصت‌های فراوانی برای اکوتوریسم و گردشگری ماجراجویانه پدید آورده است.
- میراث فرهنگی غنی: شهر شاهرود و منطقه پیرامون آن آثار تاریخی و فرهنگی فراوانی دارند. از جمله مجموعه‌ی آثار برجسته‌ی شهر بسطام (مانند بقعه‌ی باباامان خرقانی و گنبد خاتم)، رویداد آیینی دسته‌ی تعزیه‌ی ذوالجناح در عاشورای هر سال که ثبت ملی شده است، و هنرهای دستی مانند فرش و سفالگری. این میراث معنوی و فرهنگی زمینه‌ی خوبی برای توسعه‌ی گردشگری تاریخی و مذهبی است.
- زیرساخت‌های آموزشی و پژوهشی: دانشگاه صنعتی شاهرود و مراکز آموزشی مرتبط نقش مهمی در تربیت نیروی متخصص و توسعه‌ی تحقیقاتی شهر دارند. وجود این دانشگاه فنی-مهندسی امکان استفاده از فناوری‌های نوین در صنایع و کشاورزی منطقه را تسهیل می‌کند و می‌تواند حلقه ارتباط بین پژوهش و صنعت گردد.
- گردشگری و تفریح: ظرفیت‌های گردشگری شاهرود صرفاً طبیعی و فرهنگی نیستند؛ مناطق ییلاقی خوش‌آب و هوا و اماکن اقامتی مناسب (منظومه گردشگری چشمه‌علی و محمودآباد، کاروانسراهای تاریخی، مراکز بوم‌گردی) بستر لازم برای جذب گردشگر را فراهم کرده است.
برنامه ده‌ساله توسعه
با توجه به چالش‌ها و ظرفیت‌های فوق، می‌توان یک برنامه استراتژیک ده‌ساله برای توسعه‌ی متوازن شاهرود تدوین کرد که محورهای اصلی آن عبارتند از:
- بازسازی و به‌روزرسانی زیرساخت‌ها: نخستین گام، تقویت شبکۀ تأمین آب و فاضلاب از طریق ساخت مخازن جدید، لوله‌گذاری مدرن و تصفیه‌خانه است تا بحران آب شرب و کشاورزی کنترل شود. همچنین بازسازی راه‌های اصلی و فرعی، ارتقای شبکه‌ی حمل‌ونقل شهری و روستایی و توسعه‌ی زیرساخت‌های انرژی (از جمله تولید انرژی‌های تجدیدپذیر مثل خورشیدی) برای پشتیبانی از رشد صنعتی و رفاه شهری ضروری است.
- تقویت بخش خصوصی و سرمایه‌گذاری: با ایجاد مشوق‌های سرمایه‌گذاری و کاهش بروکراسی اداری می‌توان مشارکت بخش خصوصی را در پروژه‌های بزرگ و کوچک تقویت کرد. تشکیل صندوق‌های رونق کسب‌وکار محلی، حمایت مالی و مشاوره از کارآفرینان جوان و تسهیل دسترسی به تسهیلات بانکی، زمینه‌ی رشد واحدهای تولیدی و خدماتی بومی را فراهم می‌کند. این اقدام‌ها به‌ویژه در حوزه‌های صنایع تبدیلی کشاورزی و فناوری‌های نوین می‌تواند اشتغال‌زایی پایدار ایجاد کند.
- بهره‌برداری صنعتی از معادن: معادن منطقه باید در قالب صنایع بالادستی و پایین‌دستی به کار گرفته شوند. به عنوان مثال احداث کارخانه‌های فرآوری سنگ‌آهن، ذوب مس و تولید مواد اولیه معدنی می‌تواند زنجیره ارزش معدن را طولانی کند و ارزش افزوده منطقه را بالا ببرد. همکاری دولت و سرمایه‌گذاران برای تضمین ایجاد زیرساخت‌های برق، راه و تجهیزات معدنی، ضروری است تا معادن تعطیل یا نیمه‌تعطیل فعال شده و فرصت‌های شغلی جدید ایجاد شود.
- کشاورزی هوشمند: با توجه به محدودیت آب، استفاده از روش‌های نوین آبیاری (مانند قطره‌ای هوشمند)، اصلاح ارقام مقاوم به کم‌آبی و ترویج کشت قراردادی گیاهان دارویی و کم‌آب‌بر (زعفران، پسته، زرشک و گیاهان دارویی) باید در دستور کار باشد. استقرار سامانه‌های پیش‌بینی هوا و مدیریت منابع، و سرمایه‌گذاری در صنایع تبدیلی کشاورزی (انواع خشکبار، فرآوری زعفران) نیز به بهره‌وری بیشتر این ظرفیت‌ها کمک می‌کند.
- اتصال به کریدورهای ترانزیتی: ایجاد و تقویت زیرساخت لجستیکی با تمرکز بر خطوط ریلی و جاده‌ای شاهرود ضامن پیشرفت تجاری شهر است. ساماندهی ترمینال‌های حمل‌ونقل چندوجهی در اطراف شهر، ساخت پایانه‌های بار و مراکز توزیع کالا و بهره‌گیری از نزدیکی به مسیر ترانزیت شمال–جنوب و شرق–غرب کشور، شاهرود را به عنوان هاب لجستیک منطقه مطرح می‌کند.
- ایجاد قطب گردشگری کویر و جنگل: با برنامه‌ریزی تلفیقی می‌توان شاهرود را به مقصد گردشگری بیابانی و جنگلی تبدیل کرد. توسعه اقامتگاه‌های بوم‌گردی در مناطق کویری توران، مسیرهای دوچرخه‌سواری و پیاده‌روی در جنگل‌های شمالی شهر، راه‌اندازی تورهای ترکیبی بیابان‌گردی-جنگل‌نوردی و سازماندهی جشنواره‌های فرهنگی و گردشگری در چشم‌اندازهای طبیعی، باعث افزایش جذب گردشگر می‌شود. این امر علاوه بر اشتغال‌زایی، هویت طبیعت‌محور منطقه را تقویت خواهد کرد.
- توانمندسازی محلات فرسوده: سرمایه‌گذاری در بازآفرینی مناطق تاریخی و ناکارآمد شهری (مانند بافت مرکزی بسطام و محلات قدیمی شاهرود) می‌تواند هم وضعیت رفاهی ساکنان را بهبود دهد و هم بستر رشد اقتصادی را فراهم کند. بهسازی منازل مسکونی، ایجاد فضاهای سبز و ورزشی محلی، و گسترش خدمات اجتماعی و فرهنگی در محلات فرسوده به افزایش کیفیت زندگی منجر می‌شود. مشارکت جوامع محلی در طراحی پروژه‌های بازآفرینی نیز آگاهی و مسئولیت اجتماعی را بالا می‌برد.
چشم‌انداز نهایی
در پایان این دوره‌ی ده‌ساله، شاهرود می‌تواند به شهری متعادل و زیست‌پذیر تبدیل شود؛ جایی که اشتغال در بخش‌های متنوع کشاورزی مدرن، صنعت معدنی-فلزی و صنایع دانش‌بنیان رشد کرده و زیرساخت‌های شهری به اندازه‌ی نیاز جمعیت توسعه یافته‌اند. با مدیریت بهینه منابع آب و تأمین پایدار انرژی، کیفیت محیط‌زیست بهبود می‌یابد و طراوت شهری افزایش می‌یابد. نظام حمل‌ونقل کارآمد و توسعه‌ی حمل‌ونقل همگانی، از آلودگی کاسته و دسترسی شهروندان به امکانات رفاهی را آسان می‌کند. شاهرود در این چشم‌انداز نه فقط به عنوان مرکز تولیدات کشاورزی (زعفران، پسته، خشکبار) و معدنی شرق استان سمنان، بلکه به عنوان یک مقصد گردشگری منحصربه‌فرد در امتداد کویر توران و جنگل ابر شناخته خواهد شد. سرمایه‌گذاری در جاذبه‌های طبیعی و فرهنگی (گردشگری تاریخی بسطام، آیین‌های محلی، میراث معنوی) موجب افزایش توریست داخلی و خارجی می‌شود و اقتصاد خدمات و صنایع دستی را رونق می‌دهد. بدین ترتیب، شاهرود با حفظ هویت منطقه‌ای و استفاده از مزیت‌های نسبی خود، تبدیل به شهری مولد، سرآمد در کیفیت زندگی و جذاب برای گردشگران خواهد شد که الگویی از توسعه متوازن شهری در شرق استان سمنان محسوب می‌گردد.