زنجان

برنامهٔ توسعهٔ ده‌سالهٔ شهر زنجان در دوران پس از جمهوری اسلامی

مقدمه: جایگاه تاریخی، جغرافیایی و فرهنگی زنجان

شهر زنجان یکی از مراکز مهم ناحیه شمال‌غرب ایران است که در ۲۹۸ کیلومتری شمال‌غرب تهران و در مسیر شاهراه ترانزیتی به تبریز و ترکیه واقع شده است. این موقعیت جغرافیایی ویژه، زنجان را از دیرباز به پل ارتباطی میان شرق و غرب تبدیل کرده است؛ به‌طوری‌که حتی در دوران ساسانی نیز گذرگاه کاروان‌های تجاری بوده و در دوره‌های بعد بر سر راه جادهٔ ابریشم نقشی کلیدی ایفا کرده است. زنجان در ارتفاعات کوهستانی با آب‌وهوای سرد و خشک واقع شده و رودخانه‌هایی چون زنجان‌رود و قزل‌اوزن در پیرامون آن جریان دارند که به شکل‌گیری دشت‌های حاصلخیز اطراف کمک کرده‌اند. و در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. دوران قاجار شکوفایی تازه‌ای برای زنجان به‌همراه داشت؛ این شهر مرکز ایالت «خمسه» گردید و بازار سنتی زنجان در همین دوره شکل گرفت. همچنین در میانهٔ قرن نوزدهم میلادی, زنجان صحنهٔ خیزش جنبش بابی بود که اگرچه توسط حکومت قاجار سرکوب شد، اما نشان از پویایی فکری و اجتماعی مردم این منطقه داشت. .مردمان زنجان به سخت‌کوشی و مهمان‌نوازی شهرت داشته و نقش فعالی در پیشبرد حرکت‌های مدنی و مطالبات توسعه‌طلبانهٔ شهر خود ایفا کرده‌اند.

چالش‌ها و مزیت‌های زنجان در حوزه‌های اقتصادی، صنعتی، کشاورزی, زیست‌محیطی, فرهنگی و انسانی

برای تدوین برنامهٔ توسعهٔ زنجان، باید چالش‌ها و ظرفیت‌های این شهر را در عرصه‌های مختلف به خوبی شناخت. مهم‌ترین موارد به شرح زیر خلاصه می‌شوند:

چالش‌ها و مزیت‌های اقتصادی و صنعتی

چالش‌ها: اقتصاد زنجان تا پیش از این عمدتاً متکی بر منابع و بودجه‌های دولتی بوده و نقش بخش خصوصی محدود مانده است. صنایع موجود (مثلاً کارخانه‌های سرب و روی) غالباً قدیمی و آلاینده بوده‌اند که اعتراضات مردمی به آلودگی زیست‌محیطی ناشی از آن‌ها را در پی داشته است. نرخ بیکاری جوانان نسبتاً بالا و خروج نیروی کار ماهر به سمت پایتخت مشاهده می‌شد. کمبود سرمایه‌گذاری جدید و زیرساخت‌های مالی ضعیف نیز رشد اقتصادی را کند کرده بود.

مزیت‌ها: زنجان دارای منابع و زیرساخت‌های صنعتی ارزشمندی است. وجود ذخایر بزرگ سرب و روی (بزرگ‌ترین معدن روی ایران در این استان است) و تمرکز ۹۰٪ کارخانجات روی کشور در زنجان، این شهر را به قطب صنعت فلزی تبدیل کرده است. همچنین استقرار صنایعی مانند ایران‌ترانسفو و پارس‌سوئیچ موجب شده زنجان سهم عمده‌ای در تولید تجهیزات برق کشور داشته باشدصنعت نساجی نیز با اشتغال قابل توجه (۱۴٪ شاغلان استان) یکی از ارکان اقتصاد زنجان است. موقعیت جغرافیایی زنجان در میانهٔ محورهای ترانزیتی ایران، فرصت تبدیل شدن به مرکز لجستیک و تجارت منطقه‌ای را فراهم کرده است. وجود نیروی انسانی تحصیل‌کرده و مراکز علمی (دانشگاه‌ها و مؤسسهٔ علوم پایه) پشتوانهٔ محکمی برای حرکت به سوی صنایع دانش‌بنیان در این شهر به حساب می‌آید. مجموعهٔ این عوامل، پایهٔ محکمی برای جهش اقتصادی زنجان محسوب می‌شوند.

چالش‌ها و مزیت‌های کشاورزی و زیست‌محیطی

چالش‌ها: کشاورزی زنجان با مشکل محدودیت شدید منابع آب مواجه است. روش‌های سنتی آبیاری و کشت محصولات پرآب‌بری چون برنج، فشار زیادی به سفره‌های آب زیرزمینی وارد کرده و روند افت آب‌های زیرزمینی مشهود است. تغییرات اقلیمی و خشکسالی‌های دوره‌ای، امنیت تولید کشاورزی را تهدید می‌کند. از منظر زیست‌محیطی، فعالیت معادن و صنایع سنگین موجب آلودگی خاک و آب‌های منطقه به فلزات سنگین شده که سلامت اکوسیستم و انسان‌ها را به خطر انداخته است. تخریب مراتع بر اثر چرای بی‌رویه و احتمال وقوع زلزله به سبب موقعیت شهر روی کمربند لرزه‌خیز، از دیگر مخاطرات محیطی هستند.

مزیت‌ها: تنوع اقلیمی استان امکان کشت محصولات گوناگون را فراهم کرده است. زنجان تولیدکنندهٔ محصولات باکیفیتی نظیر زیتون، انگور، انار، سیر، برنج، حبوبات و خشکبار است.که بسیاری از آن‌ها ظرفیت صادراتی دارند. دانش بومی کشاورزان در تلفیق با روش‌های علمی می‌تواند بهره‌وری را بالا ببرد. اراضی وسیع برای توسعهٔ باغات و کشت‌های کم‌آب‌بر وجود دارد. طبیعت زیبای استان (رودخانه‌ها، کوهستان‌ها و غارها) سرمایهٔ طبیعی ارزشمندی است که در صورت حفاظت و مدیریت، خود به منبع درآمدی از طریق بوم‌گردی تبدیل خواهد شد. به علاوه، فرصت استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر (خورشیدی و بادی) در منطقه وجود دارد که هم به تامین انرژی پاک و هم اشتغال در حوزهٔ انرژی نو کمک می‌کند.

چالش‌ها و مزیت‌های فرهنگی و انسانی

چالش‌ها: مهاجرت نخبگان و نیروی کار جوان به پایتخت و خارج از کشور در گذشته موجب تضعیف سرمایهٔ انسانی بومی شده بود. همچنین بسیاری از روستاهای استان در پی تمرکز امکانات در مرکز، با کاهش جمعیت و حتی خالی‌شدن مواجه شدند که این امر به تضعیف فرهنگ بومی و افزایش حاشیه‌نشینی در شهر انجامید. زیرساخت‌های فرهنگی زنجان (کتابخانه‌ها، سالن‌های سینما، فضاهای هنری) نسبت به نیاز جمعیت جوان کمبود داشت. حفاظت ناکافی از بناهای تاریخی و بافت قدیم شهر، خطر از دست رفتن میراث فرهنگی را تشدید کرده بود.

مزیت‌ها: زنجان فرهنگی غنی و مردمی متحد و مشارکت‌جو دارد. آیین‌ها و هنرهای سنتی (مانند مراسم عزاداری محرم زنجان یا هنر ملیله‌کاری) پشتوانهٔ هویتی محکمی ایجاد کرده‌اند و سرمایهٔ اجتماعی بالایی در این شهر وجود دارد. نرخ سواد و تحصیلات عالی در میان جوانان زنجانی بالاست و دانشگاه‌های شهر هرساله متخصصان بسیاری تربیت می‌کنند. صنایع دستی زنجان شهرت ملی دارند و می‌توانند با حمایت مناسب به منابع درآمدی پایدار برای جامعه تبدیل شوند. همچنین روحیهٔ مطالبه‌گری و مشارکت مدنی در مردم زنجان قوی است؛ چنان‌که در حفاظت از محیط زیست و ادارهٔ امور محلی حضوری موثر داشته‌اند. این سرمایهٔ انسانی و فرهنگی، بسترساز توسعه‌ای مردم‌محور و متوازن در زنجان خواهد بود.

برنامهٔ ده‌سالهٔ توسعه: پنج محور راهبردی

با در نظر گرفتن موارد فوق، یک برنامهٔ جامع ده‌ساله برای توسعهٔ آزاد و پایدار زنجان تدوین شده است. این برنامه فارغ از رویکردهای ایدئولوژیک، مبتنی بر دانش روز و مشارکت مردمی است و بر پنج محور اصلی تمرکز دارد:

محور اول: صنعتی‌سازی پایدار و تقویت بخش خصوصی

برای گذار از اقتصاد رانتی به اقتصاد مولد، باید بخش صنعت زنجان را با محوریت سرمایه‌گذاری خصوصی و فناوری نوسازی کرد. اقدامات کلیدی پیشنهادی عبارت‌اند از:

محور دوم: توسعهٔ گردشگری فرهنگی، تاریخی و بوم‌گردی

زنجان می‌تواند با تکیه بر میراث تاریخی و طبیعت بکر خود به یک مقصد گردشگری شاخص تبدیل شود. برای تحقق این هدف، راهبردهای زیر پیشنهاد می‌شود:

محور سوم: اصلاح کشاورزی با تأکید بر کاهش مصرف آب و ایجاد صنایع تبدیلی

در بخش کشاورزی، هدف آن است که بهره‌وری منابع بالا رفته و ارزش افزودهٔ تولیدات به خود منطقه برگردد. اقدامات اصلی عبارت‌اند از:

محور چهارم: فقرزدایی و حمایت از مشاغل خرد، صنایع دستی و مهاجرت معکوس

برای توزیع عادلانهٔ ثمرات توسعه، توانمندسازی اقشار کم‌درآمد و احیای اقتصاد روستایی در این محور مورد توجه است:

محور پنجم: بازآفرینی معماری شهری و بهبود کیفیت زندگی

دستیابی به شهری زیست‌پذیر و مدرن برای شهروندان زنجانی، هدف نهایی توسعه است. در این راستا اقدامات زیر انجام خواهد شد:

چشم‌انداز زنجان در پایان ده‌سال

در افق ده‌سالهٔ ترسیم‌شده، زنجان شهری است توسعه‌یافته، پویا و پایدار که دستاوردهای ملموسی در حوزه‌های مختلف دارد. از نظر اقتصادی، وابستگی آن به دولت رانتی و درآمدهای نفتی پایان یافته و موتور محرک اقتصادش صنایع متنوع و رقابت‌پذیری است که توسط بخش خصوصی و دانش‌بنیان‌ها هدایت می‌شوند. نرخ بیکاری به میزان ناچیزی رسیده و بسیاری از جوانان تحصیل‌کرده در زنجان مشغول کارآفرینی و نوآوری هستند. صادرات محصولات تولیدی زنجان – از تجهیزات صنعتی تا محصولات کشاورزی و صنایع دستی – رونق گرفته و نام زنجان با کیفیت و اصالت شناخته می‌شود. از نظر فرهنگی و اجتماعی، زنجان به یکی از مقاصد گردشگری مهم ایران بدل شده و هر ساله پذیرای خیل عظیم گردشگران داخلی و خارجی است. میراث تاریخی مرمت‌شده و رویدادهای فرهنگی غنی، به شهر حیاتی تازه بخشیده‌اند. صنایع دستی زنجان بازارهای جهانی یافته و هنرمندان محلی از حمایت و درآمد کافی برخوردارند. در عرصهٔ اجتماعی، فقر و نابرابری به حداقل رسیده و توسعهٔ روستایی، جلوی مهاجرت بی‌رویه را گرفته است. شهر زنجان با محلات سرسبز، خیابان‌های روان و هوای پاک، کیفیت زندگی بالایی به ساکنانش عرضه می‌کند. مشارکت شهروندان در ادارهٔ امور و استمرار رویکرد علمی در مدیریت، تضمین‌کنندهٔ پایداری این دستاوردهاست.

به طور خلاصه، زنجان در پایان این دهه الگویی از توسعهٔ پایدار و مردم‌محور خواهد بود که در آن اقتصاد متنوع، فرهنگ شکوفا و محیط زیست سالم در کنار هم به‌ثمر نشسته‌اند. این چشم‌انداز نشان می‌دهد که چگونه می‌توان بدون اتکا به دولت مرکزی رانتی، با بهره‌گیری از پتانسیل‌های بومی و مدیریت علمی، آینده‌ای روشن برای یک شهر رقم زد. مردم زنجان به پشتوانهٔ همت، دانش و روحیهٔ همکاری، تاریخ تازه‌ای از پیشرفت و آبادانی را برای دیار خود خواهند نوشت.